Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 116

Náttúrufræðingurinn
116
Sliturglæta
Sliturglæta (Candelariellak placodi-
zans (Nyl.) H. Magn.) vex venjulega
á ógróinni mold. Hún er mynduð
af örsmáum, skærgulum bleðlum
sem innihalda lag af grænþörung-
um undir gulu barkarlagi þalsins.
Bleðlarnir eru hver um sig 1–2 mm
í þvermál, vaxa dreift um moldina
með nokkru bili á milli. Af því er
nafnið sliturglæta dregið. Bilið er
væntanlega brúað af sveppþráðum
án þalmyndunar. Askhirslur hef ég
aldrei séð á henni hér á landi, en
þær eru þekktar á þessari tegund
erlendis.
Sliturglætu var fyrst getið héðan
frá Þjórsárverum 1971.9 Þar fannst
hún aðeins hátt til fjalla, bæði í Söðul-
felli og Ólafsfelli, en ekki í freðmýr-
unum, enda vex hún á naktri mold,
en síður á mosavöxnum jarðvegi.
Sliturglætan er fremur fátíð, en
hefur fundist á víð og dreif um allt
landið, oftar á hálendi og til fjalla en
einnig á láglendi. Hún hefur síðar
fundist í eldra sýni sem safnað var
á Raufarhafnarhöfða árið 1968.
Hrímvarta
Hrímvartanl (Megaspora verrucosa
(Ach.) Hafellner & Wirth – Sam-
nefni: Lecanora verrucosa (Ach.)
Laurer, Aspicilia verrucosa (Ach.)
Körb., Pachyospora verrucosa (Ach.)
A. Massal.) myndar hvítt eða grátt
þal yfir sverðinum og þekur jöfn-
um höndum mosagreinar, sinu og
kvisti. Askhirslur verða til á þann
hátt að lítil, dökkbrún laut mynd-
ast ofan í kúlulaga, snjóhvítt þykk-
ildi. Lautin stækkar smátt og smátt
og verður þykkildið þá að skál
með afar þykkum, hvítum börm-
um. Þegar skálin þroskast verða
barmarnir gráir en þaktir hvítum
kristöllum að utan og ofan sem
minna á hrím. Askhirslurnar geta
orðið um 1 mm í þvermál, en halda
lögun sinni og verða djúpt íhvolfar
alla tíð. Hrímvarta er að heita má
algeng um allt land, einnig á blásn-
um hnjóskum á láglendi.
Hrímvartan fannst fyrst hér á
landi strax á 19. öld af Grøn-
lund1,2,3 og er einnig talin nokkuð
algeng af D. Br.4 Í þessum elstu rit-
um gengur hún undir nafninu Lec-
anora verrucosa eða Aspicilia verru-
cosa. K. Kershaw getur hennar frá
Sauðleysum á Landmannaafrétti
og telur hana nokkuð algenga á
Landmannaafrétti.
Mosatarga
Mosatargam (Lecanora epibryon (Ach.)
Ach. – Samnefni: Lecanora subfusca
var. hypnorum (Wulfen) Schaer.)
myndar snjóhvítt þal sem getur orð-
ið 2–4 cm í þvermál og vex á mosa-
grónum jarðvegi eða klæðir sinu og
kvisti sem liggja niðri í sverðinum.
Þalið er oft vörtótt eða reitskipt. Í
miðju þalsins myndast askhirslur
sem í fyrstu eru skálarlaga með
þykkum, hvítum barmi, en þegar
þær vaxa út verða þær skjaldlaga,
dökkbrúnar, fagurbrúnar eða ljós-
brúnar að ofan, með hvítri þalrönd.
Stærstu askhirslurnar geta orðið
2–2,5 mm í þvermál og eru þær
stærstu oft með skerðingum eða
fellingum á jöðrunum. Mosatarga
er nokkuð algeng um landið, eink-
um mikið á hálendinu og til fjalla,
bæði á rústum og utan þeirra.
Í eldri ritum er mosatörgu oft
getið1,2,3,4 og gengur hún þar undir
nafninu Lecanora subfusca var. hyp-
norum. Þar er þess getið að hún
hafi verið sérlega algeng á gömlu
torfbæjunum svo og á hlöðnum
torfgerðum.
Svarðskjóða
Af öllum þeim hulinsskófum túndr-
unnar sem hér hafa verið taldar er
svarðskjóðan (Thrombium epigaeum
(Pers.) Wallr.) betur hulin en allar
aðrar. Þalið er oftast hálfglært á lit-
inn, stundum ljósgráleitt í þurrki
eða með lit sem minnir á gamla,
þurrkaða kúadellu, en hlaupkennt í
vætu. Helst mætti ætla að einhverju
slímkenndu efni hafi verið smurt
yfir svörðinn, fremur en að nokkuð
bendi til að þetta sé þal einhverrar
skófar. Askhirslan er af þeirri gerð
sem nefnist skjóða. Af yfirborði þals-
ins er aðeins munni skjóðunnar sýni-
legur. Hann lítur út eins og örsmá,
grásvört bóla í þalinu, um 0,1–0,2
mm í þvermál, og má með góðu
stækkunargleri greina laut eða op
niður í toppinn. Sé skorið niður í þal-
k Tegundir ættkvíslarinnar Candelariella eru flestar skærgular á litinn og bera því vel nafnið glæta. Sliturglætan hefur áberandi slitrótt þal.
l Hrímvartan er eina tegund ættkvíslarinnar á Íslandi. Nafnið er dregið af hinum vörtulaga askhirslum sem eru alsettar gráu hrími umhverfis munnann.
m Endingin -targa hefur verið notuð yfir hinar mörgu tegundir ættkvíslarinnar Lecanora. Hún er dregin af askhirslunum sem hafa skjaldarlögun með áberandi ljósri þalrönd.
11. mynd. Hér má sjá fagurgula bleðla slitur-
glætunnar (Candelariella placodizans),
sem vaxa jafnan á ógróinni mold. Askhirslur
sjást engar, enda eru þær afar sjaldséðar.
13. mynd. Mosatargan (Lecanora epibry-
on) hefur snjóhvítt, vörtótt þal sem klæðir
mosagreinar og sinu. Hún hefur brúnar,
oftast mjög dökkar, flatar askhirslur sem
eru bryddaðar þykkri, snjóhvítri þalrönd.
12. mynd. Askhirslur hrímvörtunnar
(Megaspora verrucosa) hafa svarta laut
í miðju en afar þykka, hrímkennda og grá-
hvíta barma.
79 1-4#loka.indd 116 4/14/10 8:52:09 PM