Náttúrufræðingurinn - 2010, Qupperneq 126

Náttúrufræðingurinn
126
tegundum andfugla.9 Lokið hefur
verið við lýsingu áður óþekktrar
tegundar sem algeng er í álftum hér
á landi15 og nýlega birtist grein sem
lýsir sameindalíffræðilegum sérkenn-
um íslensku blóðögðufánunnar.13 Þá
er í bígerð að lýsa áður óþekktum
blóðögðum sem þegar eru fundnar
á fullorðinsstigi í grágæs og toppönd
og eru þessar rannsóknir unnar með
erlendu samverkafólki.
Markmið þessa yfirlits er að
greina frá athugunum sem gerðar
hafa verið á fuglablóðögðum og
sundmannakláða á Íslandi á undan-
förnum árum. Greinin er rituð til
heiðurs Arnþóri Garðarssyni við
lok farsæls starfsferils hans við líf-
fræðiskor Háskóla Íslands.
Flokkun nasa- og
iðrablóðagða
Þekking á flokkunarfræði fuglablóð-
agða í heiminum nú er enn sem
komið er heldur bágborin. Stafar
þekkingarskorturinn meðal annars
af því að fullorðnu ormarnir eru
vandfundnir þar sem þeir dyljast
inni í bláæðum eða vefjum lokahýsl-
anna. Við krufningar á fuglum er
sjaldgæft að finna blóðögður öðru-
vísi en í mörgum bútum og við bæt-
ist að bæði fullorðnar blóðögður og
lirfur flestra tegundanna eru mjög
svipaðar í útliti. Á seinni árum hafa
sameindalíffræðilegar rannsóknir
reynst mjög gagnlegar við rann-
sóknir á lífsferlum og flokkunar-
fræði fuglablóðagða.13,15,16
Fuglablóðögður finnast um allan
heim. Þær eru flokkaðar í níu ætt-
kvíslir og lifa sjö þeirra í Evrópu.
Lirfustig þriggja ættkvíslanna fjölga
sér í ferskvatnssniglum. Tegunda-
flesta ferskvatnstengda ættkvíslin er
Trichobilharzia Skrjabin et Zakharow,
1920, með að minnsta kosti átta
þekktar tegundir í Evrópu (sjá neðar).
Tvær aðrar tegundir eru þekktar
í Evrópu, önnur innan ættkvíslar-
innar Bilharziella Loss, 1989 en
hin innan Dendritobilharzia Skrjabin
et Zakharow, 1920. Þrjár ættkvíslir
nota snigla sem lifa í ísöltu vatni eða
sjó sem millihýsla (Austrobilharzia
Johnston, 1917; Ornithobilharzia
Odhner, 1912 og Gigantobilharzia
Odhner, 1910).6,17,18 Ekki er enn
vitað hvaða snigill er millihýsill Al-
lobilharzia visceralis, iðraögðu sem
nýlega fannst í álftum hér á landi.
Hvort hann lifir í ferskvatni eða sjó
er einnig óþekkt. Raunar bendir
margt til þess að þessi snigill lifi
ekki hérlendis því ungar álftir sem
aldrei hafa yfirgefið landið hafa
ekki greinst smitaðar, en á hinn
bóginn hefur mikið smit fundist í
álftum sem voru að koma af vetrar-
stöðvunum.9,15 Tegundin er þó ekki
bundin við Evrópu því hún fannst
nýverið vestanhafs í túndrusvanin-
um (C. columbianus).19
Ein nasaögðutegund er þekkt
í Evrópu, Trichobilharzia regenti.20
Til skamms tíma var talið að nasa-
agða sem fannst í stokköndum í
Landmannalaugum fyrir nokkrum
árum9,13,14 væri sérstök tegund en
nú virðist ljóst að þar var T. regenti
á ferðinni.
Flestar tegundir innan ættkvíslar-
innar Trichobilharzia eru iðraögður. Í
heiminum eru þekktar um 40 teg-
undir en í Evrópu hefur einungis
þremur verið lýst á fullnægjandi
hátt; T. szidati21, T. franki22 og T. sal-
manticensis.23 Talið er að tegundirnar
á meginlandi Evrópu séu eitthvað
fleiri.6,18,24,25,26 Er það líklegt, sé mið
tekið af því að nýlega hafa fundist
á Íslandi þrjár óþekktar tegundir
iðraagða af þessari ættkvísl. Um
er að ræða iðraögðu sem fund-
ist hefur í grágæs (Trichobilharzia
sp. II) og aðrar tvær (Trichobilharzia
sp. IV og V) sem hafa toppönd
sem lokahýsil.9 Eina iðrablóðagðan
af ættkvíslinni Trichobilharzia sem
fundist hefur á Íslandi og er einnig
algeng í Evrópu er T. franki en egg
hennar fundust í stokköndum í
Landmannalaugum.9,13 Samkvæmt
ofansögðu virðast því að minnsta
kosti sjö iðraögðutegundir af ætt-
kvíslinni Trichobilharzia hrjá fugla í
Evrópu. Fimm þeirra er að finna hér
á landi og bíða þrjár þeirra þess enn
að verða lýst fyrir vísindin.
Á Íslandi eru þekktir með vissu
fulltrúar þriggja þeirra sjö ættkvísla
fuglablóðagða sem staðfestar hafa
verið í Evrópu. Áður hafa ættkvísl-
irnar Allobilharzia og Trichobilharzia
verið nefndar en sú þriðja er Den-
dritobilharzia (Skrjabin 1951). Egg
hennar hafa fundist í grágæsum
á Reykjavíkursvæðinu. Ættkvísl-
irnar eru þó líklega fjórar því rað-
greining á sundlirfum sem fundust
í vatnabobbum í Óslandstjörninni
á Hornafirði sýndu að þar var á
ferðinni fulltrúi áður óþekktrar ætt-
kvíslar.13 Alls hafa því átta tegundir
fuglablóðagða fundist í fuglum eða
sniglum á Íslandi.
Trichobilharzia-blóðögður eiga það
sammerkt að nota ferskvatnssnigla
af ættinni Lymnaeidae sem milli-
hýsil. Ein tegund af þessari ætt er
algeng í tjörnum og vötnum hér á
landi, snigill sem raunar er allbreyti-
legur að stærð og í útliti og gengur
undir nafninu vatnabobbi. Fræði-
heitið hefur um árabil verið nokkuð
á reiki og verður hér notast við heit-
ið Radix peregra þótt sumir kjósi um
þessar mundir að nefna tegundina R.
balthica (Linnaeus 1758).27–31 Erlend-
ar rannsóknir hafa sýnt að hver blóð-
ögðutegund er oftast nauðbundin
ákveðinni snigiltegund.6,18,32 Teg-
undafæð íslensku sniglafánunnar
hlýtur því að koma í veg fyrir að
hér þrífist tilteknar blóðögður, til
dæmis T. szidati sem einungis finnst
í Lymnaea stagnalis, vatnasnigli sem
ekki lifir á Íslandi.6
Útlit
Fullorðnar fuglablóðögður eru sér-
kynja og eru karl- og kvendýrin
ólík í útliti. Flestar tegundirnar eru
langar og grannvaxnar. Lengdin get-
ur skipt nokkrum millimetrum en
þvermálið er oftast á bilinu 20 til 80
µm þannig að lögun sníkjudýranna
er aðlöguð lífi inni í þröngum æðum.
Ögðurnar lifa á því að drekka blóð.6
Við hæfi er að skýra útlit fuglablóð-
agða út frá teikningu af álftarögð-
unni A. visceralis.15 Framendinn hjá
báðum kynjum er með munnsogskál
(1. mynd a og b). Frá henni liggur
vélinda niður í meltingarveg. Klofn-
ar það í tvennt framan við maga-
sogskálina sem er festitæki orm-
anna. Í báðum kynjum sameinast
þessi göng aftar í líkamanum. Hvar
79 1-4#loka.indd 126 4/14/10 8:52:15 PM