Náttúrufræðingurinn - 2010, Blaðsíða 23

23
Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
landsins að öllu óbreyttu, ef árósar
og önnur lágseltusvæði eru undan-
skilin. Niðurstöður, byggðar á gögn-
um sem aflað var áður en nákuðung-
ur settist að á Austurlandi, benda til
þess að alhæfa megi nokkuð út frá
hinum staðbundnu tilraunum hvað
varðar hrúðurkarl og krækling, þar
sem þessar tegundir eru algengast-
ar þar sem báða afræningja vantar.
Þangdoppan virðist aftur á móti
takmarkast fyrst og fremst af fæðu-
framboði, þ.e. magni þangs.
Þá skal þess getið að hverir finn-
ast allvíða í fjörum hérlendis. Rann-
sóknir á fjörusamfélögum þessara
hverasvæða væru afar áhugaverðar.
Þegar hafa hverir verið nýttir til þess
að kanna lífeðlisleg áhrif hitastigs á
fitjafló (Orchestia gammarellus)36 (3.
mynd) og til rannsókna á áhrifum
hitastigs á lífsferla og tímgun þess-
arar tegundar.37
Útbreiðsla íslenskra fjörudýra (þ.e.
makrófánu) hefur verið kortlögð
nokkuð ítarlega og skipulega.38 All-
margar tegundir hafa hér takmark-
aða útbreiðslu og ná þær nær allar
útbreiðslumörkum sínum í átt að
svalari sjó. Því er tiltölulega hægur
vandi að fylgjast með breytingum
á útbreiðslu tegunda, t.d. vegna
loftslagshlýnunar, með athugunum
á fjörudýrum. Það auðveldar kort-
lagningu að fjaran er nálægt því að
vera línulegt búsvæði.
Gildi fjörunnar sem fæðu- og
uppeldissvæðis
Engum dylst hversu mikla þýðingu
fjörur hafa sem fæðusvæði margra
fugla. Sumar tegundir, einkum svo-
nefndir fargestir, fuglar sem hafa
viðkomu á Íslandi á leið til varp-
stöðva (t.d. rauðbrystingur, mar-
gæs), bera það varla við að fá sér
æti annars staðar. Þótt flestir fuglar
sæki í fjöruna þegar lágsjávað er,
eru aðrar tegundir, einkum æðar-
kollur með unga, sem nýta sér hana
óspart um flóð. Hentar það senni-
lega ungunum vel að tína bobba og
önnur smádýr af þangi sem rís upp
um flóð, án þess að þurfa að kafa
að ráði.39
Um íslenskar fjörur sem uppeld-
istöðvar fiska og annarra sjávardýra
er minna vitað. Þótt lengi hafi verið
þekkt að skarkolaseiði héldu sig
á leirum og grunnu vatni á fyrsta
ári hefur þessu verið lítill gaumur
gefinn fyrr en nýlega.40 Svipaða
sögu má segja um hrognkelsaseiði á
fyrsta ári, en þau hafa reynst algeng
í fjörupollum (Bjarni K. Kristjánsson
og Agnar Ingólfsson, óbirt gögn).
Ufsaseiði ganga líka upp í fjörur í
ætisleit á flóði (Agnar Ingólfsson,
óbirt gögn) og líklegt að það eigi
einnig við um aðra fiska, svo sem
þorsk.
Fræðslugildi fjörunnar
Líf í íslenskum fjörum er nánast í
„fullu fjöri“ allan ársins hring, þótt
vissulega sýni margar tegundir árs-
tíðasveiflur. En dvali, a.m.k. með-
al fjörudýra, er sjaldgæft fyrirbæri,
ólíkt því sem gerist á landi með-
al hryggleysingja jafnt og plantna.
Af þessu leiðir að skoða má með
árangri lífheim fjörunnar á hvaða
árstíma sem er. Kanna má t.d. hvern-
ig mismunandi tegundir raða sér á
fjöruna og athuga hin margvíslegu
sambönd milli lífvera. Jafnvel um
miðjan vetur má finna marflær sem
hafa parað sig til undirbúnings fyrir
tímgun. Ein tegund marflóa, ljósafló
(Anonyx sarsi), finnst nær eingöngu
í fjörunni að vetrarlagi. Þetta er
hrææta og oft er gríðarlegur fjöldi
af henni.1 „Gallinn“ er hins vegar
sá að ljósaflóin kemur aðeins upp í
fjöruna að næturlagi og verða því
fæstir varir við hana. Auðvelt er þó
að útbúa gildru til að fanga hana, t.d.
plastsívalning (með innfellda trekt á
öðrum endanum) sem tjóðraður er í
fjörunni að kvöldlagi og tekinn upp
að morgni. Í gildrunni þarf að vera
agn, t.d. fiskbiti.
Það eykur mjög á fræðslugildi
fjörunnar að hún er partur af sjón-
um (sbr. að ofan), sem annars er
lítt aðgengilegur mönnum. Margar
grunnsævistegundir flækjast upp í
fjöruna í einhverjum mæli og marg-
ar fjörutegundir eiga sér nána ætt-
ingja á grunnsævi.
Fyrir börn á öllum skólastigum
eru fjöruferðir bæði spennandi og
afar fræðandi (og langflestir skól-
ar landsins eru við sjávarsíðuna).
Þegar fjöruferð er skipulögð þarf
að líta á sjávarfallatöflur (gefnar út
af Sjómælingum Íslands) til þess
að kanna hvenær háfjara dagsins
er. Mestur árangur næst þegar stór-
streymt er, því þá kemur meira af
fjörunni upp úr sjó en ella. Athuga
skyldi að fjöruferðir eru ekki hættu-
lausar (sjá „Lögmál fjörulallans“41)
og varast ber að sitja fastur með hóp
barna á hólma eða skeri sem aðeins
er gengt út í um fjöru.
Útivistargildi fjörunnar
Margir hafa af því gaman að rölta
um fjörur og skoða það sem fyr-
ir augu ber, bæði lifandi lífverur
(ekki síst fugla) og alls kyns upp-
rek. Sumar leirur eru taldar með
bestu skeiðvöllum landsins og
óspart notaðar af hestamönnum,
en líklegt er að áhrifin á lífríkið séu
frekar neikvæð.
Allir geta verið sammála um
að sumar fjörur geti verið fallegar,
litskrúðugar og jafnvel tignarleg-
ar. Þörungar sýna öll blæbrigði
grænna, brúnna og rauðra lita og
á það einnig við um dýrin, sem
að auki geta verið marglit, eins
og t.d. þangdoppur. En sumum
finnst brúnar þangfjörur e.t.v. ekki
mjög spennandi að sjá tilsýndar. Ég
minnist þess enn þegar einn ágætur
aðstoðarmaður minn stóð á góðum
útsýnisstað við Breiðafjörð og varð
að orði: „mikið er nú Breiðafjörð-
urinn fallegur á flóði“, en á fjöru
breytist ásýnd fjarðarins mjög.
10. mynd. Hrúðurkarl Semibalanis bala-
noides, ein af eftirlætisfæðutegundum nák-
uðunga. – The acorn barnacle Semibalanus
balanoides, one of the favorite foods of dog-
welks. Ljósm./Photo: Agnar Ingólfsson.
79 1-4#loka.indd 23 4/14/10 8:48:47 PM