Skírnir - 01.04.2001, Blaðsíða 15

SKÍRNIR
... EINS MANNS SJÓFERÐASKRIF
9
Ferðasögur: ekki-bókmenntir?
Ferðasögum hefur löngum verið skipað á bekk með óskáldlegum
textum og umfjöllun um þær ætluð landfræðingum og sagnfræð-
ingum. I hefðbundinni bókmenntasögu eru ferðabækur jaðarbók-
menntir og þeirra getið að litlu eða engu. Þetta á þó ekki við um
ferðasögur fornaldar sem litið var á sem hámenningarlega sagn-
fræði. Efni og form ferðasagna frá síðari tímum hefur verið álitið
sama eðlis og svokallaðra óæðri bókmennta (e. low genres): flæð-
andi og hverfull samtími, nútíðin - lífið án upphafs og endis, „hið
lága“.3 Margir höfundar ferðasagna eru hikandi í afstöðu sinni til
sköpunarverks síns og finna sárt til þess að í listrænum skilningi er
ferðasagnaritun talin óæðri öðrum bókmenntagreinum. Ferða-
sagnaritun er ekki heldur fræðileg, hún telst ekki vísindi. I raun-
inni er hvorki um að ræða list né vísindi. Það telst alltaf grunsam-
legt ef eitthvað er annaðhvort list eða vísindi; að vera hvorugt þyk-
ir beinlínis skammarlegt.4 Minnimáttarkennd höfunda ferðasagna
er viðbrugðið og birtist oft í auðmjúkri afsökunarbeiðni til guðs í
formála eða lokakafla ferðabóka frá liðnum öldum.5
Ferðasögur hafa ekki verið taldar til fagurbókmennta og oftast
líður langur tími frá því að ferðasaga er skrifuð og þar til hún
kemst á prent. Ferðasaga Árna Magnússonar frá Geitastekk var
ekki prentuð fyrr en tvö hundruð árum eftir að hann lagði frá sér
pennann og reisubók Eiríks var fyrst prentuð árið 2000. Þetta á ef
til vill rætur að rekja til sérstæðs máls og stíls ferðasagna. Til eru
fjálglegar ferðasögur í lærðum stíl og með löngum latínutilvitnun-
um. En margar ferðasögur eru einfaldar, stirðlegar og jafnvel ein-
hæfar á köflum. Liðfellingar eru algengar, orðaforði takmarkaður
og frumstæður og setningafræðin laus í reipunum, enda höfund-
3 Sjá nánar um þetta: Bakhtin 1981:20.
4 Sbr. Mulvey 1983:22.
5 Afsakanir af þessu tagi eru oft formúlukenndar og erfitt að meta hvort hugur
fylgi máli. Þær eru algengar í formálum miðaldatexta og eiga rót að rekja til
mælskufræði. Retórískar handbækur mæltu svo fyrir að ræðumaður skyldi í
upphafi ræðu sinnar afsaka mál sitt og vinna áheyrandann á sitt band með lítil-
læti og hæversku. Sbr. Sverri Tómasson 1988:151.