Skírnir - 01.04.2001, Side 220

214
LÁRA MAGNÚSARDÓTTIR
SKÍRNIR
Klerkastétt
Spurningin um stéttir í íslensku samfélagi er annað lífseigt viðfangsefni. I
marxískri greiningu, sem svo mjög setti svip á fræðimennsku 20. aldarinn-
ar, olli stéttleysi landans hálfvandræðalegri stöðu á köflum, þótt enginn
geti haldið því fram með rétti að hér hafi ríkt jafnræði á efnahagslegum
eða pólitískum grunni. Lagalega hefur Islendingum þó einungis verið
skipt í hópa (aðra en konur og karla) á tvennan hátt í íslenskri sögu, þann-
ig að mismunandi lög gildi beinlínis og alltaf. Þar er fyrst að nefna frjálsa
bændur og ófrjálsa menn, en sú aðgreining skiptir ekki máli hér. Flestir
hafa lært um kerfið með stéttunum þremur sem reynt var að brjóta niður
í frönsku byltingunni. Þar voru aðall, klerkar (borgarar) og bændur í
þessari virðingarröð. Slík aðgreining hefur ekki tíðkast á Islandi. En frá
1275-1550 voru klerkar lögstétt hérlendis sem annars staðar. Það fól ým-
islegt í sér, sem yfirleitt er talað um sem privilegia klerka. Merkingin sem
við leggjum í orðið er sérréttindi. Það felur í sér stigskiptingu, þ. e. að sá
sem hefur sérréttindi fái meira en aðrir. Það er mjög í samræmi við stétt-
skiptinguna frönsku, sem nefnd var hér að framan. Þó er óvarlegt að
leggja einvörðungu þann skilning í privilegia miðaldaklerka. Orðið vísar
nefnilega oft og tíðum aðeins til þeirra laga og þess stjórnkerfis sem þeir
heyrðu undir. Þeir voru ekki þegnar konungs, heldur kirkjunnar. Þeir
heyrðu ekki undir lands-/veraldleg lög heldur kirkjulög. Þeir höfðu aðr-
ar skyldur en aðrir landsmenn, hlýddu og nutu verndar annars yfirboð-
ara jafnt á veraldlega sviðinu sem því andlega (privilegium canonis og pri-
vilegium competenciae). Þeir skyldu engum greiða álögur nema kirkjunni
og hún greiddi engum veraldlegum höfðingjum skatt (privilegium im-
munitatis). Þeim var meinað að dæma í veraldlegum rétti og öll mál gegn
þeim átti að sækja í klerklegum dómum (privilegium forí)?7 I þeim skyldi
dæmt eftir kirkjulögum. Þetta er um margt svipað því sem gildir víða um
hermenn. Þeir heyra undir lög hersins og mál þeirra eru tekin fyrir hjá
herdómstólum, jafnvel þótt þeir séu sakaðir um borgaraleg lögbrot.
37 Privileginm canonis eru þau lög sem eiga að tryggja öryggi klerkastéttarinnar,
sem ekki mátti vopnast. Privilegium fori vísar til réttar klerka til að svara til
saka gagnvart klerklegum dómstól einvörðungu, hver sem kæran er. Privileg-
ium immunitatis vísar fyrst og fremst til undanþágu klerka og kirkju frá skatta-
álögum og kirkjugriða. Privilegium competenciœ hefur fyrst og fremst þann til-
gang að tryggja afkomu klerka. Kirkjugrið voru fljótlega felld niður eftir siða-
skipti og með einveldisþróun víða um lönd og önnur réttindi klerka hafa breyst
verulega, ekki síst með þróun veraldlegra ríkja á 19. öld. Staðan er þó mismun-
andi eftir ríkjum, því hún ræðst af landslögum. Sjá t.d. Johannes Baptist
Ságmúller, „Ecclesiastical Privileges", The Catholic Encyclopedia. XII. bindi
(10.04.2000) http://www.newadvent.org/cathen/ 12437a.htm.