Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Side 26

K j a r t a n M á r Ó m a r s s o n
26 TMM 2017 · 2
hann byggt verslunarhús Nathans og Olsen og Skrifstofuhús Eimskipafélags
Íslands í Pósthússtræti þar sem nú – líkt og svo víða annars staðar í miðbæ
Reykjavíkur – er hótel.95 Þetta mun aðeins vera sýnishorn af því sem hann
kom í verk í Reykjavík og þá er ótalið allt sem hann gerði á landsvísu.
Sumum sem drógu andann á þessu skeiði þótti sem lífið blasti við þeim
og yfirlýsingar eins og „Framtíðin ljómar öll, dýrleg, undursamleg. Oss tekur
að dreyma stóra drauma og dásamlega“ tóku að sjást í skrifum manna.96
Augu manna tóku um leið að opnast fyrir því að borgin væri ljót og það
þyrfti að byggja, endurnýja og leggja á ráðin. Algengt var að greinar birtust í
blöðunum þar sem sagt var af eldheitum umræðum á bæjarstjórnarfundum.
Þar orðaði fólk skoðanir sínar um að flest húsin í Reykjavík væru „illa gerðir
og ólögulegir kumbaldar“ og að bærinn væri svo ljótur sökum fátæktar
og ofvaxtar að byggingarnefndin væri ekki vandanum vaxin: „Það eru
brjóstumkennanlegir menn, sem eru til þess útvaldir, að vera í byggingar-
nefnd í Reykjavíkur [svo] – í jafnherfilega ljótum bæ“.97
Hjer í liggja ástæðurnar
Í fyrsta sinn í sögunni kom til greina að Reykjavík yrði höfuðborg í öðrum
skilningi en aðeins að nafninu til. Allur asinn sem virtist fylgja fólks-
mergðinni virtist á sama hátt skjóta sumum skelk í bringu. Menn óttuðust
að borgin yxi of geyst og afleiðingarnar hlytu að verða slæmar fyrir heill
þjóðarinnar. Árið 1925 skrifar Jón H. Þorbergsson:
[M]entaþjóðir sjá betur og betur sannleik þessa máls. Sjá það, að fjöldinn af kaup-
staða- eða borgarbúum verða andlegir og líkamlegir fátæklingar, og að stöðug
fjölgun fólks í bæjum, en fækkun í sveitum, dregur óðum til úrkynjunar og eyði-
leggur þjóðflokkana […] Fólkið hrúgast í kaupstaðina, og fyrir fjölda þess verður
hlutskiftið þetta: Óstöðug atvinna, þröng húsakynni og dýr, einhæft og oft ófull-
komið fæði, sollblandið fjelagslíf, iðjuleysi unglinga, götulíf – og engin efni. Hjer í
liggja ástæðurnar fyrir því að fólkið úrkynjast, tapar bæði andlegum og líkamlegum
þrótti.98
Um þessar mundir fara umræður um menningarmál að tvinnast saman við
byggingar- og skipulagsmál á Íslandi og meðan sumir vildu sækja fram vildu
aðrir leita leiða til þess að halda í gömul gildi. Menningarsjóður er settur á
laggirnar 1928 að undirlagi Jónasar frá Hriflu og gerir sitt til þess að hefta
framrásina og heimilar að veita verðlaun fyrir teikningar að húsum „þar sem
leitað væri samræmis við höfuðdrætti í náttúru landsins“.99 Guðjón Samú-
elsson kemur á þessum tíma heim úr alþjóðlegu umhverfi og flytur viðhorf
þess með sér í verkum sínum. Þau féllu hins vegar ekki í kramið hjá öllum
hérlendis. Hugsanlega var það sökum þess að hér á landi var fornt bænda-
samfélag sem „hafði nýlega hrundið af sér helsi erlends valds og leitaði sjálfs-
vitundar í fortíð sinni“.100
Þriðji áratugurinn einkennist hér á landi af þverstæðum og togstreitu.