Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Síða 27

G u ð j ó n S a m ú e l s s o n o g s i ð u n í s l e n s k r a r þ j ó ð a r
TMM 2017 · 2 27
Annars vegar reyna ráðamenn að sanna fyrir umheiminum að Ísland og
íslensk menning standi jafnfætis öðrum „menningarþjóðum“ heimsins og til
þess þarf samfélagið að nútímavæðast. Hins vegar – og það er einnig þáttur í
nútímavæðingu Íslands – er sjálfstæðisbaráttan í fullum gangi og henni fylgir
sjálfsmyndarsköpun sem er nátengd öllu sem fornt er. Tvennt gerist í senn.
Haldið er í tvær áttir samtímis. Benedikt Hjartarson hefur rannsakað þessa
þverstæðu og þykist „greina sameiginlega þræði í skrifum menntamanna
um framtíð íslenskrar menningar á þessum tíma: flytja á inn það besta úr
evrópskri menningu en vernda íslenskt þjóðfélag fyrir spillingaráhrifum
nútímans“.101 Benedikt bendir á að í grein sem Einar Olgeirsson skrifar í
ritið Réttur árið 1926 birtist tvíbent viðhorf til nútímamenningar þess tíma.
Einari finnst nauðsynlegt að opna þjóðlíf fyrir uppbyggilegum áhrifum
en á sama tíma þurfi að vernda það fyrir alþjóðlegum meinum sem eiga
rót í sama brunni. Benedikt telur grein Einars Olgeirssonar lýsandi fyrir
hugmyndafræðilegar þverstæður sem gegnsýrðu orðræðu og listastefnur
á sínum tíma og þá ekki síst þá skoðun hans að opna þurfi landið fyrir
erlendum menningarstraumum en engu að síður að taka tillit til sérstöðu
íslenskrar menningarhefðar. Einar vill, með öðrum orðum, éta kökuna en
eiga hana, fá heimsenda pítsu með þjóðlegu áleggi – sushi úr súrmat.
Nýir tímar voru í vændum og menningin skyldi fylgja í svelginn sem þeim
fylgdu. Aftur á móti voru menn klofnir í skoðunum hvort synda ætti með
eða á móti straumnum. Annars vegar voru nýjungagjarnir listamenn sem
vildu segja skilið við afdalina og tengja sig stóru hugmyndastraumunum
sem flæddu um senuna í Evrópu. Ein leiðin sem farin var í þeim tilgangi var
notkun framúrstefnulegra hugtaka á borð við expressjónisma, súrrealisma,
dadaisma o.s.frv. Litið var á slíka hugtakanotkun sem „tákn um róttæka
nútímahyggju“ sem fæli í sér „ákall um byltingarkennda nútímavæðingu
íslenskrar menningar“.102 En nútímavæðing ríkisvaldsins átti einnig sinn
þátt í röð atburða. Í doktorsritgerð Ólafs Rastrick segir til dæmis að áhugi
íslenskra stjórnmálamanna á menningar-, mennta- og heilbrigðismálum –
sem öll áttu sameiginlegan snertipunkt í borgarskipulagi Reykjavíkur – hafi
ekki verið tilviljun heldur nauðsynlegur „á grundvelli almennrar þróunar í
átt til frjálslynds lýðræðis og þjóðríkja“.103
Hins vegar voru þeir sem stóðu á hinum vængnum og vildu bregðast við
flóttanum á mölina og treysta gömul gildi með því að koma á fót héraðs-
skólum í sveitum til þess að „rótfesta hjá æskulýðunum þar ást og virðingu
fyrir sveitalífinu og framförum þess. Og glæða skilninginn á nauðsyn og
þörf þjóðarinnar að rækta og byggja landið“.104 Ekki fór hjá því að Guðjón,
þrátt fyrir að vera einhvers konar Prómeþeifur byggingarlistar á Íslandi,
yrði fyrir áhrifum af þjóðernisvakningu þessara ára og þess gætir í vinnu-
brögðum hans.
Framan af fylgir hann þeirri braut sem forverar hans, Einar Erlendsson og
Rögnvaldur Ólafsson, höfðu lagt við húsasmíð. Það var einkum hin sígilda