Tímarit Máls og menningar - 01.06.2017, Síða 108

Á r n i B e r g m a n n
108 TMM 2017 · 2
ef menn vildu böl bæta, hvað þá að þeim væri haldið á lofti. Kommúnur
Tolstojsinna hurfu, voru leystar upp, en þær voru tilraunir með samvinnu-
búskap í kristilegum jafnaðaranda. Enginn vildi kannast við afdráttarlausa
friðarhyggju Tolstojs né heldur boðorð hans um að hafna ofbeldi. Sovétríki
Stalíns urðu refsiglatt lögregluríki þar sem gengið var mjög rækilega gegn
flestu sem Tolstoj boðaði á siðferðilegu og pólitísku sviði.
Hitt mætti svo fjölyrða um í góðu tómi hvernig skáldsögur Tolstojs nýtt-
ust ungum lesendum í staðinn fyrir þær miklu bókmenntir sem lofað hafði
verið að skrifaðar yrðu í Sovétríkjunum en gátu ekki orðið til. Það var af
verkum Tolstojs og hans líka en ekki sovéskum samtímahöfundum sem
nýjar kynslóðir lærðu sinn mannskilning og fengu hið almenna uppeldi til
umburðarlyndis sem er að verki í margradda skáldsögu: lesandinn lærir að
setja sig í annarra spor. En pólitísk áhrif hans urðu þó meiri annarsstaðar
í heiminum. Og þá mest á Gandhi og hugmyndir hans um að grafa undan
yfirráðum Breta á Indlandi með „andófi án ofbeldis“ – sem tókst að ýmsu
leyti furðu vel.
Upphafið stórfenglega og endalokin
Nöfn Tolstojs og Majakovskijs voru bæði notuð mikið í hinni sovésku sögu,
til fordæmis eða fyrirmyndar þegar smærri eða stærri breytingar voru á
döfinni. Það má finna vissa hliðstæðu milli Tolstojs og þeirrar stöðu sem
Alexander Solzhenytsin reyndi að ná með verkum sínum sem rufu þögn
sem ríkt hafði um fangabúðir stalínstímans og þá grimmd í mannlegum
samskiptum sem smaug um samfélagið allt vegna stjórnarhátta þeirra ára.
Þetta gerðist á valdatíma Nikitu Khrúshjovs þegar sovéska ritskoðunin var á
undanhaldi og allmargir ágætir höfundar hurfu frá þegnskyldulofi um sam-
félag sitt og reyndu sem best þeir gátu að „endurheimta veruleikann“ ef svo
mætti að orði komast. Horfast í augu við það sem er en ekki fela óþægileg
sannindi á bak við rómantíska og þægilega óskhyggju, skrifa í þeirri von
að sá tími kæmi aftur að mikilsháttar rithöfundur gæti orðið einskonar
aukaríkisstjórn í landi sem býr við skert málfrelsi. Frá Majakovskíj ungum
lá leiðin síðar meir til Jevtúshenko og annarra ungra skálda sjöunda ára-
tugarins. Þá var aftur tekinn upp sá siður að tala beint til ljóðalesenda, safna
þúsundum þeirra saman í stórum sölum. Til þess að fara með áður óprentuð
ljóð og tala í þeim af meiri hreinskilni en áður var hægt. Þetta var ekki bein-
línis í andsovéskum anda gert en að minnsta kosti í andstalínskum og reynt
að fylgja eftir nauðsyn þess að skáld hlaupi ekki frá því að gagnrýna sína
samtíð. Eitthvað nýttist arfur Majakovskijs í þessum ljóðafögnuði.
Ekki má gleyma því sem tekið var fram í upphafi þessa máls: áhrif skálda
á stórviðburði eins og byltingu eru erfið í útreikningi, verða seint metin og
vegin svo sátt verði um. Síður verður deilt um áhrif rússnesku byltingarinnar
á skáld og rithöfunda. Allir voru þeir, nauðugir sem viljugir, neyddir til að