Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Page 58

Á s t r á ð u r E y s t e i n s s o n
58 TMM 2016 · 4
lega (349–350). Segja má að þar séum við aftur komin að rödduðu myrkri.
Lestrarsjónin á sér stað hið innra, ekki úti í birtunni, en hið sama má reyndar
segja um alla sjón. Mendelsund vitnar til orða breska taugasérfræðingsins og
rithöfundarins Olivers Sacks: „Maður sér ekki með augunum, maður sér
með huganum“ (172) – en um þetta efni hefur Árni Kristjánsson sálfræði-
prófessor einmitt fjallað í nýlegri bók sinni, Innra auganu.9
Órólegur söguheimur
Þetta innra auga lesandans – sem öll skynfæri fóðra í reynd – gegnir lykil-
hlutverki í tengslum hans við allan textann. Mendelsund víkur að því að
höfundar segi okkur ekki aðeins sögu, heldur feli í henni leiðbeiningar
um hvernig hún skuli lesin. Skáldsaga miðlar til lesanda ýmsum „reglum“,
aðferðum sem gagnast við lesturinn, og ummerkjum þess hugar- og þekk-
ingarstarfs sem þar fer fram og þeirrar ímyndunar sem kallað er á (125). Í
mjög mörgum skáldsögum eru þessar reglur reyndar flestar góðkunnar og
hefðbundnar. Said segir í áðurnefndri bók sinni um byrjanir: „Bókmenntir
eru krökkar af fornkunnum byrjunarstefjum þrátt fyrir þá nauðung að verk
hefjist in medias res, siðvenju sem leggur á byrjunina þá blekkingaráþján að
ekki sé um byrjun að ræða“ (43). Sá háttur að hefja sögu í miðjum klíðum
getur virst stundaráskorun fyrir lesandann, en hefðin hefur einmitt tamið
þessa aðferð og tímavíddir söguheimsins skýrast yfirleitt fljótt: Lesandinn
er miðsvæðis, hann er einskonar landmælingamaður með góða yfirsýn og
greiðan aðgang að helstu kröftum sem knýja söguna áfram. Sumir þeirra
upplýsast kannski ekki að fullu fyrr en í lokin, eins og algengt er í spennu-
sögum, en þeir eru samt í augsýn.
Á hinn bóginn má segja að sérhver bók sem eitthvað kveður að, skapi
lesandanum leið sem er með einhverjum hætti háð nýjum og áður óþekktum
„reglum“ eða mynstri sem numið er með ferskum hætti. Möguleikar sköp-
unargáfunnar og ímyndunaraflsins eru sem betur fer óteljandi, þótt oft sé
sagt að grunnform frásagna og annarrar tjáningar séu fá. Það sem einkennir
Höllina er ekki aðeins róttækni byrjunarinnar, heldur framlenging hennar
og endurnýjun í gegnum allan textann. Þar sem sagan hættir er líkt og enn
sé eitthvað að byrja, og það vill svo til að síðasta orðið er „sagði“, sem hangir
í lausu lofti (415). Þessi söguheimur róast ekki, lesandi nær ekki að slá mál-
bandi sínu á hann, heldur hrekst um með K., án þess að njóta beinlínis sam-
neytis við hann, aldrei viss um það hvort hann hafi aðgang að því sem K.
sér, og samt er sagan bundin K., ferðum hans, sjónhring og samræðum við
aðrar persónur.
Hér að framan var vikið að því hvernig við leysum mynd sögupersóna
úr viðjum bókstafanna. Aðalpersónan í annarri skáldsögu Kafka, Réttar-
höldunum, heitir Jósef K., en ferðalangurinn sem kemur að þorpinu í upp-
hafi Hallarinnar heitir einungis „K.“. Ekki er að sjá að öðrum persónum