Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Side 69

L í f i ð o g d a u ð i n n
TMM 2016 · 4 69
sem byggist á nokkuð hörðum samningi um bókstafi, hljóð og orð, meðan
þekking og túlkun eru miklu margbreytilegri og flóknari hugtök. Læsi og
skilningur eru tengd hugtök en ekki eitt og hið sama. Tökum hugtakið
„menningarlæsi“ sem dæmi. Ef ég er aðdáandi einræðisstjórnar þá segir
mitt „menningarlæsi“ mér að nánast allt sé gott sem þar er gert. Ef ég er
andsnúinn einræðisstjórn segir mitt „menningarlæsi“ mér að flest sé í ólagi í
slíkum ríkjum. Er ég þá jafn vel „læs“ á menningu einræðisríkja hvernig sem
ég skil þau? Er merking ekki tengd gagnrýninni hugsun og rökstuðningi? Er
allt rétt sem mér dettur í hug vegna þess að mér datt það í hug? Hér finnst
mér ansi miklu hentugra að tala um skilning en læsi. Það er ekki líklegt til
árangurs að grauta saman hugtökum með ólíkt merkingarsvið. Við höfum
margs konar þekkingu og skilning á menningu og sögu.
Við getum notað bókmenntir til þess að dýpka skilning okkar á flóknum
og vandmeðförnum hugtökum. Það gerist hins vegar ekki með því að flýja
bókmenntafræði, heimspeki eða aðrar leiðir til þess að vinna úr hugsunum
og textum. Það gildir þó að fullt tillit sé tekið til aldurs og þroska nemenda.
Tökum hér sem dæmi umræðuefni sem enginn mér vitanlega getur vikið
frá sér um aldur og ævi, þó við reynum vissulega að gleyma því löngum
stundum. Það er dauðinn. Erum við „læs“ á dauðann eða höfum við á honum
ýmiss konar skilning sem ef til vill kemur okkur misvel á ögurstundum?
Samkvæmt þeim skilningi sem nú er vinsælastur á hugtakinu læsi, þá hlýtur
traust dauðalæsi að vera mikilvægt.
Ýmsir bókmenntatextar
Einn þeirra rithöfunda sem fjallað hafa um dauðann á áhugaverðan hátt er
hinn norski Jostein Gaarder. Hann er þekktastur fyrir bókina Veröld Soffíu
en hér verður vikið að annarri bók eftir hann, Í spegli, í gátu sem kom út
á íslensku árið 2001 í vandaðri þýðingu Ernu Árnadóttur.7 Í miðpunkti
sögunnar er lítil stúlka sem er að deyja. Engillinn Aríel kemur til að heim-
sækja hana, fölur, sköllóttur og vængjalaus, en jafnframt guðdómlegur.
Samskipti þeirra eru ekki á sviði hversdagslífsins, þau hittast í hliðarheimi
og einnig á milli heima. Engillinn er stúlkan og stúlkan engillinn á nokkuð
flókinn hátt en jafnframt skapandi. Þau tákna hvort annað vegna þess að
dauðinn er hluti af lífinu en ekki groddaleg andstæða þess. Lífið á sér ferða-
lok eins og allar aðrar ferðir sem farið er í.
Við getum séð fegurðina í lífinu ef við vitum að það er breytilegt og stutt.
Sorgin er hlutskipti þeirra sem eftir verða þegar einhver deyr og hún er, að
minnsta kosti í bók Gaarders, miklu erfiðari en dauðinn. Stúlkan og engill-
inn eiga það sameiginlegt að þau eru ansi forvitin hvort um annað! Engillinn
skilur lítið í mannfólkinu og finnst það í grundvallaratriðum ansi skrýtið.
Þau koma eiginlega bæði úr fjarlægum stöðum eða hvort úr sinni menningu
ef svo mætti segja.