Tímarit Máls og menningar - 01.12.2016, Síða 137

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2016 · 4 137
gildar, við samningu þeirra verður jafn-
an að fylgja hinum ströngustu reglum
fræðanna – til þess vísa sennilega hin
fleygu orð Rankes „wie es eigentlich
gewesen“, hann vildi rýna í það sem
traustustu heimildir greindu frá og vísa
öðru á bug, – og auk þess eru þær mis-
merkar, skipta mismunandi miklu máli,
og má reyndar segja að eitt verk sagn-
fræðingsins sé að sýna mönnum fram á
að sú sérstaka saga sem hann er að segja
komi þeim raunverulega við. Svo er það
grundvallarspurningin, sem vafalaust
eru mörg svör við, hvernig er hægt að
gera grein fyrir þeim aragrúa mynda
sem birtast í kviksjánni.
Hérna ætla ég að setja fram eina
kenningu, fremur einfalda í sjálfu sér.
Milli atburða sem gerast kannske á ólík-
um stöðum og ólíkum tímum, og langt
á milli, er stundum hægt að finna rökleg
tengsl, einhvern sérstakan þráð, þannig
að unnt sé að segja að fyrri atburðurinn
sé á einhvern hátt „orsök“ hins síðari.
Slík tengsl kunna oft að liggja í augum
uppi, dæmi um það eru tengslin milli
Versalasamninganna og heimsstyrjald-
arinnar síðari, en önnur koma mönnum
stundum mjög á óvart. En þess verður
að gæta að þótt færa megi sterk rök að
einhverjum tengslum, eru þau tengsl þó
sjaldnast eða jafnvel aldrei tæmandi,
yfirleitt er hægt að benda á einhver
önnur sem skipta einnig máli, og verður
þá að vega og meta þau hverju sinni. Það
sýnir einnig dæmið um Versalasamn-
ingana og heimsstyrjöldina.
En fyrir utan þessa þræði sem liggja
milli atburða eru aðrir þræðir mun fleiri
og fínlegri, það eru allir þeir óteljandi
þræðir sem liggja milli einstaklinga í
þjóðfélaginu og geta þróast, slitnað og
myndast aftur á alls kyns vegu. Dæmi
um það eru hinir óvæntu endurfundir
tveggja kvenna í upphafi síðustu kvik-
myndar Almodovars, „Julieta“, sem
draga mikinn dilk á eftir sér. Nú má vel
vera að þessir síðastnefndu þræðir sem
gjarnan eru tilviljunum háðir, eins og
þetta síðasta dæmi sýnir, kunni einnig
að tengjast þeim þráðum sem liggja á
röklegan hátt milli stóratburða sögunn-
ar, og valda einhverju meira eða minna
um þá, vera sú hundaþúfa sem veltir
þungu hlassi; kannske voru umsvif
stúdentsins byssuglaða í Sarajevó afleið-
ing af einhverjum óvæntum kynnum í
ölkrá.
Um þetta er sjaldnast hægt að segja
neitt, en hins vegar hafa verið leidd rök
að því að svokallaðar tilviljanir stafi af
því að tveir óskyldir þræðir skerast.
Sígilt dæmi um það í smáu, og reyndar
að hluta til utan mannheima, eru teknir
tveir ímyndaðir þræðir, annars vegar er
maður í grandaleysi á daglegri leið til
vinnu sinnar, hins vegar er þakhella
smám saman að losna fyrir áhrif af
veðri og vindum, þræðirnir skerast svo á
þann hátt að hellan kemur manninum í
koll. Annað dæmi og mun mikilvægara
í hinni stóru sögu eru tveir voldugir
þræðir í fornöld, annars vegar útbreiðsla
kristindóms meðal hinna ýmsu stétta í
Rómaveldi, um síðir meðal mennta-
manna, og hins vegar sveiflur heim-
spekinnar, þessir tveir þræðir skerast og
tengjast á þeim tíma þegar nýplatónismi
er orðin ríkjandi stefna í heimspeki, og
aðrar stefnur fallnar í skuggann; hefur
það haft ómæld áhrif allt til vorra daga.
Þetta er semsé þráðakenningin í
sagnfræði, – menn gætu líka sagt
strengjakenningin ef þeir vilja vera vís-
indalegir – og mætti kannske gera
módel af víravirkinu, en því þyrfti að
koma fyrir í mun fleiri víddum en okkar
daglega tímarúm hefur upp á að bjóða
Hundadagar eftir Einar Má Guð-
mundsson sýnir að sögulega skáldsagan
lifir enn góðu lífi, þrátt fyrir efasemdir
alvarlega þenkjandi sagnfræðinga, og af