Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 139

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2017 · 4 139
miðum sem voru í beinni andstöðu við,
og í uppreisn gegn því sem hugsað var á
öldunum áður; það var tíminn þegar
farið var að nota nafn heimspekingsins
Duns Scotus (á 13. öld) yfir heimsk-
ingja, „dunce“, og „Dunce’s cap“ var tyllt
á höfuð tossa í skólum þeim til lítils-
virðingar. En þetta viðhorf er í grund-
vallaratriðum rangt, sagan verður að
taka tillit til þeirra forsendna sem eru
ríkjandi á tímum hvers manns um leið
og hún fellir dóm yfir honum. Jón lærði
var maður Endurreisnartímans, fróð-
leiksfús svo það tók yfir allan þjófabálk,
einhvers konar safnspegill sem dró til
sín þekkingu úr fornritum, alþýðuhefð,
dulspekilærdóm úr ýmsum áttum og
slengdi því öllu saman, en hugsaði
minna um að sannprófa lærdóminn og
koma skipan á hann. Þegar fjallað var
um eitthvert náttúrufyrirbæri á þessum
tímum var því ekki aðeins lýst –
kannske nokkuð fræðilega en líka í
bland við alls kyns þjóðtrú, og sagt frá
notagildi þess, t.d. í lækningum – heldur
var líka talið sjálfsagt að útlista hlutverk
þess í goðafræðinni fornu. Túlkunin
byggðist svo á táknfræðum sem komin
voru úr fornri speki og guðfræðihefð
miðalda. Dæmi sem stundum er tekið
um fljótfærnislegar bollaleggingar sex-
tándu aldar er sagan um barnið sem
fæddist með gulltönn. Um leið og þau
tíðindi bárust út tóku að birtast hálærð-
ar ritgerðir víðsvegar um álfuna um það
hvað þetta merkti, hvaða tíðindi það
boðaði, hvers konar stóratburðir væru í
vændum, og lærdómsmenn deildu fram
og aftur – en svo kom í ljós að það hafði
aldrei fæðst neitt barn með gulltönn. Í
heimi þar sem trúin á galdra var enn
rótgróin fannst mönnum það engan
veginn ólíklegt, né brot á neinum nátt-
úrulögmálum, að svo vel tennt barn sæi
dagsins ljós. Í þeim heimi hefði Jón
vafalaust sómt sér vel sem lærdómsmað-
ur við háskóla, og á sinni eigin öld hefði
hann enn getað fengið frama. Til marks
um það eru viðtökurnar sem rit hans
um Íslands aðskiljanlegu náttúrur fékk
erlendis í þýðingum, svo og óumdeild
afrek hans í vísindunum, svosem teikn-
ingar hans af hinum ýmsu tegundum
hvala og lýsingar hans á þeim.
En tímarnir voru ört að breytast,
Kóperníkus hafði þegar birt kenningu
sína, Kepler, sem var samtímamaður
Jóns, endurbætti hana með sínum lög-
málum, og Galilei sem var eilítið eldri
gerði sínar uppgötvanir snemma á 17.
öld, þegar Jón var ungur. Harvey, sem
einnig var samtímamaður Jóns, upp-
götvaði hringrás blóðsins. Allt þetta var
upphaf „vísindabyltingarinnar“ svoköll-
uðu sem gerði fræðimennsku Jóns að
talsverðu leyti úrelta, og á stundum hlá-
lega. Er hún samt eins fáránleg og seinni
alda menn vildu vera láta? Viðar
Hreinsson gerir nú góða grein fyrir því
að á tímamótum Endurreisnar og Bar-
okks voru það ekki einstök atriði og við-
horf sem menn fóru nú að hafna, heldur
var það ný heimsmynd sem tók við og
leysti aðra af hólmi. Á Endurreisnartím-
anum álitu menn að allir þættir veraldar
væru samtengdir, einn gæti haft áhrif á
annan þótt órafjarlægð væri á milli, og
jafnframt gætu þeir verið tákn hver um
annan; þannig gætu stjörnurnar ráðið
að verulegu leyti lífi einstaklinganna,
listamenn hefðu t.d. gjarnan „satúrnískt
eðli“, þeir væru „satúrnískar persónur“,
undir áhrifum stjörnunnar. Rétt teikn-
aður galdrastafur, sem var látinn í vatn
og svo mellifolium með í vatnið, hefði
mátt til að koma upp um stuld. Barn
með gulltönn hlyti að boða einhver
meira eða minna váleg tíðindi, það var
svo mikilvægt að lyfta hulunni af þeim,
að það gleymdist í óðagotinu að athuga
hvort það hefði í rauninni fæðst. Innan
þessa ramma hugsunarinnar trúðu