Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 56

Á r m a n n J a k o b s s o n
56 TMM 2017 · 4
smalamenn hefur sennilega ekki verið ætlast til að þeir samsami sig manni
sem líkist þeim sjálfum þegar glæstar hetjur voru í boði. Við fáum ekki heldur
nokkurn tímann að vita hvað smalamanninum fannst um bægifót, aðeins
að hann var hræddur og hljóp undan honum. Slík hræðsla hefur varla verið
álitin til fyrirmyndar í samfélagi þar sem hetjuskapur er í hávegum hafður en
þó er ekki ósennilegt að söguhlýðendur hafi kannast við hana úr eigin brjósti.
Að öllum líkindum hafa þeir ekki þráð að vera smaladrengurinn í sögunni
en fremur óttast að hann sé þeir.
Sértækt gildi smalamannsins nafnlausa í Eyrbyggju er þannig takmarkað
enda nafn hans aldrei nefnt eða útliti hans lýst. Almennt gildi hans verður
ekki minna fyrir það. Um hann er aðeins vitað þetta þrennt: hann er ungur,
minnimáttar og hræddur. Ekki hafa allir söguhlýðendur Eyrbyggju í nær-
fellt átta aldir verið ungir, minnimáttar og hræddir en það er þó kennd sem
flestallir kannast við og jafnvel stöndugir stórvaxnir borgarar á besta aldri
geta fundið innra með sér fyrir ungum hræddum smaladreng sem er vendi-
lega grafinn undir þroska, völdum og tillærðri hörku.
Þó að nú á dögum sé það fyrst og fremst vanmáttugt ungviðið sem ótt-
ast drauga opinskátt eru draugarnir einnig fulltrúar fyrir það sem enginn
getur verið með öllu óttalaus við ef nógu djúpt er grafið í sálarlífið: takmörk
lífsins og tómið sem tekur við, holdgert í rotnun mannslíkamans. Draugar
eru ódauðir en þar með sterkari táknmyndir dauðans en menn sem hafa
horfið úr lífinu með eðlilegum hætti. Þess vegna eru þeir hræðilegir og þegar
draugurinn leggst á smalamanninn hafa fáir söguhlýðendur getað verið með
öllu lausir við þá tilfinningu að þeirra bíði sömu örlög, þrátt fyrir öll skiln-
ingskerfin, trúarleg eða vísindaleg, sem hafa verið fundin upp til að fá okkur
til að finnast við aðeins sterkari andspænis þessum örlögum.
En smalamönnum er ekki aðeins hætt í hinum myrka Álftafirði heldur
einnig í hinum grösuga Sælingsdal og þeim er ekki aðeins ógnað af hinum
ódauðu heldur einnig af lifendum. Í Laxdæla sögu fara fjórir ónefndir smala-
menn með minni háttar hlutverk. Einn af þeim gætir smalans fyrir Bolla
Þorleiksson í Sælingdalstungu og er með honum í selinu daginn sem hann
er veginn af bræðrum Kjartans Ólafssonar og fylgdarmönnum þeirra. Það
ræður örlögum smalans lánlausa eins og greint er frá í sögunni:
Smalamaðr Bolla fór at fé snimma um morguninn uppi í hlíðinni. Hann sá mennina
í skóginum ok svá hrossin, er bundin váru. Hann grunar, at þetta muni eigi vera
friðmenn, er svá leyniliga fóru. Hann stefnir þegar heim it gegnsta til selsins ok
ætlar at segja Bolla komu manna. Halldórr var skyggn maðr. Hann sér at maðrinn
hleypr ofan ór hlíðinni ok stefndi til selsins. Hann segir fǫrunautum sínum, at þat
mun vera smalamaðr Bolla „ok mun hafa séð ferð vára. Skulum vér nú gera í móti
honum ok láta hann engri njósn koma til selsins.“ Þeir gerðu, sem hann mælti fyrir.
Án hrísmagi varð þeirra skjótastr ok getr farit sveininn, tekr hann upp ok keyrir
niðr. Þat fall varð á þá leið at hryggrinn brotnaði í sundr í sveininum.6