Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 115

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 115
Baráttunni lýkur ekki með endanlegum ósigri, heldur flyst fjölskyldan
áfram að nýju koti til heiða. Bjartur er einn þeirra bænda sem urðu illa úti
í verðfallinu. Um tíma búnaðist þeim þokkalega í Sumarhúsum, vegur var
lagður þar nærri og Bjartur byggði þar upp. Nú liggur leiðin lengra inn á heið-
arnar. Þar bíða stritið og fátæktin, en ef til vill líka einhver ókunn tækifæri.
Bjartur húsar upp á Urðarseli með nýrri baðstofu (H 2011:702) og flytur fé
sitt og búslóð þangað. Þótt skuldugur sé á hann eitthvað enn (H 2011:701).
Jörðin virðist vera skuldlaus eign gömlu konunnar og staðurinn vekur þeim
engan óhug. Viðskiptalegt afurðamat skiptir ekki öllu máli þegar sjálfsnægta-
búskapur er ráðandi þáttur. Mörg heiðakotin, „fram í heiðanna ró  … þar
sem birkið og fjalldrapinn grær“, voru fallin til sauðfjárræktar og beitar, og
Hallbera gamla minnist þess (H 2011:696). Um hana segir líka: „Hana lángaði
altaf heim“ (H 2011:583).
En lýsingar Halldórs í verkinu sýna að þorpið býður þessu fólki engu betri
kjör. Þar er öryggisleysið algert og örbirgðin stundum verri og berklarnir
ekki skárri. Ekki verður fullyrt að Ásta sé beinlínis að dauða komin þótt
hún hósti blóði og hafði áður sýnt sig lífseiga í meira lagi. Sjúkdómur hennar
verður ekki rakinn til Sumarhúsa. Ef marka má umvandanir maddömunnar
á Úti-Rauðsmýri hafa berklarnir borist þangað frá „heimsmenníngunni“
með kennaranum (H 2011:558). Litlu börnin eru með í för, og sagan skilur
við Bjart með fullu þreki og kröftum, óbugaðan og einbeittan, – en stórum
þroskaðari mann en framan af í verkinu.
Undir lokin virðast þrír þræðir lausir: Hvað verður um Bjart eftir ósigur
og hrun? Hvað leiðir af áhrifunum sem verkfallsmenn hafa á Bjart? Er Ásta
Sóllilja alveg úr sögunni?
Bjartur hefur tapað eignarjörð sinni. Ef skáldið fylgir forskrift „þjóðfélags-
raunsæis“ bíður Bjarts niðurlæging og síðan endurreisn. Tilraun til þjóð-
félagsraunsæilegrar greiningar gæti verið á þessa lund: Bjartur má sín
einskis andspænis rísandi auðvaldskerfi og bíður „hlutlægt röknauðsynlegt“
(objektiv) skipbrot. Hann hrekst niður í þorpið og leitar sér vinnu. Sam-
kvæmt sömu forskrift öðlast Bjartur í þeim svifum nýjan skilning og nýja
sýn um málefni samfélagsins og sín eigin. Loks gengur hann sannfærður til
liðs við vaknandi hreyfingu öreiganna í þorpinu.
En Halldór Kiljan Laxness skrifaði ekki í þessum anda. Urðarsel var löngu
fyrr kynnt til sögu (H 2011:188), en nú birtist það allt í einu eins og æðri
íhlutun, „deus ex machina“ í leikverki eftir Evrípídes, og opnar nýjar leiðir
(H 2011:696). Verkinu lýkur ekki á endalokum, heldur hefst nýr kafli í loka-
orðum þess.
Halldór hugleiddi rækilega ólíka valkosti í verkum sínum og ákvað leiðir
að vandlega íhuguðu ráði. Skáldið skynjar ólíkar og andstæðar hliðar í
söguþræðinum og í skaphöfn og lífsdraumum. Fannst honum að innganga í
þorpssamfélagið væri of andstæð allri manngerð Bjarts? Eða taldi skáldið það
of fljótlega úrlausn úr hörmulegum vítahring einyrkjans? Var Halldór líka að