Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 113

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 113
með persónum sínum … að einhvern veginn varð sú níðstöng sem hann
hugðist reisa Bjarti í Sjálfstæðu fólki að dýrðaróði til bóndans í augum
margra lesenda … Þótt Bjartur væri kannski svolítið þvermóðskufullur … þá
bæri honum mikil virðing fyrir óaflátanlega hvöt hans til að standa á eigin
fótum, halda sjálfvirðingu sinni, öðrum óháður, já, hann var eiginlega sjálf-
stæðishetja Íslands“ (Illugi 2009).
Þrátt fyrir margar staðhæfingar skáldsins, víða í verkinu og að sögulokum,
er snilli þess slík að sagan leiðir ekki til einnar kórréttrar lokaniðurstöðu –
og allra síst til þeirrar að Bjartur gefist upp og viðurkenni það. Hann tapar
orrustum en stríðinu er ekki lokið. Hann fær nýja ábúðarjörð sem er í eigu
heimilismanns. Sjálfstætt fólk getur alls ekki talist gleðileikur eða hamingju-
saga, en ekki heldur einfaldlega harmleikur eða sorgarsaga.
Greining á Bjarti sjálfum verður ekki að hann sé skapillur hrotti, heldur er
hann margræður og flókinn. Hann er smíðaafl harðneskju og blómagrund
viðkvæmni. Nærri hjálparlausu barni gleymir Bjartur ævinlega öllu öðru, á
hverju sem gengur, og verður þó ekki kallaður barngóður maður. Lund hans
er gjarnan úfin og hann er allt of bráður, „grjótklettur“ eins og hann sjálfur
kvað (H 2011:663). Hann er skemmdur, en hefur logandi réttlætiskennd,
frelsiskröfu og djúpa innilega hlýju sem hann sýnir helst ekki og þá aðeins
örfáum.
Þótt þvermóðskufullur sé breytist Bjartur og þroskast í samskiptunum við
Ástu allt til söguloka. Ásta dregur falinn hita, mýkt og góðvild út úr harð-
læstu hugskoti hans. Er Ásta þá orðin helsti örlögvaldur verksins? Er hún,
yfirgefin og forsmáð stúlka, munaðarlaus öreiginn, fársjúk og veikust allra,
orðin harðjaxlinum yfirsterkari? Er hún þá Elísabet Tannhäusers? Er hún
Greta Fásts, eða „das Ewig Weibliche“ Goethes – sem „zieht uns hinan“ (Faust
II): leiðir okkur áfram? Er hún, þessi „einmana sárfætlíngur vonarinnar“ (H
2011:566), þá líka endurlausn Bjarts?
En þetta er saga um eilífa baráttu mannsins. Lesendur staðfesta þúsundum
saman að hún kveikir hvarvetna tundur í sálum manna, svo í fásinni
heiðarinnar sem í iðu stórborgarinnar. Og þetta er sagan af innri baráttu,
um bældar heitar og heilbrigðar mennskar kenndir sem njóta sín ekki fyrr en
eftir hreinsunareld átaka og áfalla sem hreinsa sálarmálminn – eftir skírslu,
hreinsun sem minnir á það sem Grikkir fornu kölluðu „kaþarsis“.
XVII
Barátta einstæðingsins við umhverfi sitt, lífskjör og samfélag er sígilt efni
og þá ekki síður kenndir og tengsl innan fjölskyldu. Margir fræðimenn hafa
fjallað um skilgreiningu verksins (sjá m.a.: Hallberg 1955, 1970; Halldór
1996, 2004, 2006; Hannes 2004; Njörður 1973; Vésteinn 1983, 1993, 2008).
Í frumútgáfu stendur „hetjusaga“ á titilblaði og þótti strax hæðniblandið.
Njörður P. Njarðvík segir: „Bókarheitið Sjálfstætt fólk er napurt háð“