Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 97

Á l e i ð i s a ð U r ð a r s e l i
TMM 2017 · 4 97
Ilt er það alt og bölvað, skítt veri með það og svei því, – í hvaða bók stendur
þetta nú aftur? O ætli það standi ekki í biflíunni, sagði Bjartur. Æ hvurnin
læt ég, sagði maðurinn þá, náttúrlega stendur það þar“ (H 2011:706–707).
Skáldið leyfir sér í þessum trúmálaumræðum að ganga djarflega út yfir þau
mörk sem raunsæisleg frásaga hefði þolað. Og þegar ýmis önnur gögn eru
skoðuð um rithöfundarferil Halldórs verður ekki hjá því komist að álykta að
hann velji sér Guðbjart Jónsson að talsmanni á sviði trúmála. Samanburður
við Vefarann mikla frá Kasmír bendir til að svo sé.
VIII
Stefán Pálsson sagnfræðingur hefur vakið athygli á hugsanlegum áhrifum
frá skáldverki bandaríska rithöfundarins Upton Sinclair (1878–1968), The
Jungle sem út kom 1906 (Stefán 2017). Eins og Halldór Kiljan Laxness hefur
margsinnis minnt á þekkti hann Sinclair persónulega, leitaði til hans á
dögum sínum vestan hafs, umgekkst hann um skeið og bar mikla virðingu
fyrir honum (H 1928, 1929). Upton Sinclair var vinsæll róttækur rithöfundur,
samfélagsrýnir og verkalýðssinni. Hann barðist hart fyrir réttindum og hags-
munum verkalýðsins og boðaði sósíalisma. Ýmis skáldverk hans, ritgerðir og
fyrirlestrar náðu til fjöldans. Öllum verkum Sinclairs var ætlað skýrt boð-
unarhlutverk af hálfu höfundarins.
Stefán Pálsson nefnir allmörg atriði sem gætu komið til greina sem sam-
svaranir eða áhrif frá skáldsögu Sinclairs The Jungle á Sjálfstætt fólk. Sagan
fjallar um örlög fátæks verkamanns frá Litháen, Jurgis Rudkus að nafni, sem
gerist innflytjandi til Chicago-borgar í Bandaríkjunum. Örstutt endursögn
getur verið á þessa leið: Sagt er frá búferlum til draumastaðar; lýst er vinnu-
hörku, harðri lífsbaráttu og vonbrigðum; margs konar áföll verða, sjúkdómar,
örbirgð, svik, aleiga tapast; eiginkonunni er nauðgað, vinnuveitandi misnotar
hana; hún deyr af barnsförum; draumur verður að martröð; Jurgis gefst upp
og verður skeytingarlaus um allt; en í lok sögunnar fer hann á fund hjá rót-
tækum sósíalistum og öðlast nýjan skilning á málum; undir lok verksins
matar höfundur lesendur á boðskapnum (Stefán 2017). Bókin vakti mikla
athygli og umræður, en undir áhrifum hennar voru breytingar gerðar á eftir-
liti með matvælaiðnaðinum þar vestra.
Stefán Pálsson fullyrðir ekki um rittengsl eða áhrif en segir þó að „líkindin
séu talsverð“ (Stefán s.st.). Enginn vafi leikur á því að Halldór Kiljan Laxness
þekkti þessa skáldsögu vel og var ákaflega hrifinn af Sinclair og málflutningi
hans. Og bókin hafði komið út á íslensku í styttri útgáfu, Á refilstigum
(Sinclair 1914).
Ekki fer á milli mála að verk Halldórs er mjög ólíkt sögu Sinclairs. Allt
yfirbragð og frásagnarháttur eru ólík. Umhverfi og samfélag eru alveg úr
andstæðum áttum, lífshættir og siðvenjur. En mannfólkið elur sams konar
drauma með sér og mætir margvíslegu mótlæti sem er sama hvarvetna og