Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 141

U m s a g n i r u m b æ k u r
TMM 2017 · 4 141
ingjar riðu um landið með sveinaflokka
og kúguðu menn á alla lund, ekki síst til
að láta af hendi jarðir, og þar sem kon-
ungsvaldið var fjarlægt, og reyndar háð
þeim upplýsingum sem valdsmenn sjálf-
ir miðluðu því, voru þeir færri sem gátu
skakkað leikinn. Um framferði yfirstétt-
arinnar notaði Jón lærði ágætt orð, sem
tími væri til kominn að vekja aftur upp,
semsé „alfrí“; það táknar taumlaust og
ábyrgðarlaust vald, nánast rétt til sjálf-
töku og sjálfdæmis í öllum málum.
Í þessu landi hörmunganna var Jón
lærði eindreginn andófsmaður. Hann
reis gegn stórhöfðingja þegar hann
skrifaði bókina Spánverjavígin til að
fletta ofan af stórglæpum, og var þá
strax hundeltur svo að hann þurfti í
ofboði að flýja sitt heimahérað. Í nokk-
ur ár fékk hann að vera í friði í verbúða-
þorpi á Snæfellsnesi, en vegna samtrygg-
ingar höfðingjanna, sem þjappaði þeim
saman á hættustundu þótt þeir ættu
annars í sífelldum illdeilum sín á milli
um jarðir og fleira, var aftur hafist
handa. Prestur einn, séra Guðmundur
Einarsson, lagði á sig að semja ítarlegt
rit gegn Jóni og ásakaði hann fyrir
galdra með hinu heiftarlegasta orð-
bragði; að breyttu breytanda er það eins
og nútímahagfræðingur úr megin-
straumnum sé að skrifa gegn Thomasi
Piketty. Nú voru ákærur fyrir galdra
hagkvæmt ráð til að hnekkja á mönnum
sem einhver taldi sig eiga sökótt við,
þótt því bragði virðist ekki hafa verið
beitt mikið á Íslandi (erlendis virðist það
hafa verið algengara), en samt er eins og
eitthvað vanti í myndina, þetta virtist
ekki geta skýrt að fullu hvernig Jón var
hrakinn til Austfjarða, út í Bjarnarey og
til Kaupmannahafnar og enn neitað um
réttlæti á Íslandi eftir heimkomuna,
þangað til Brynjólfur biskup sagði stopp.
Skal hann fyrir það lofsunginn æfinlega.
Kannske er það lykillinn að þessu
öllu að yfirstéttin á Íslandi var dauð-
hrædd, hún var í sífelldum ótta um að
eitthvað kynni að hefta yfirgang hennar,
vald og auðsöfnun, semsé „alfrí“ höfð-
ingjanna. Það var svo sem ekki nema
eðlilegt að hún brygðist hart við skrif-
um eins og bók Jóns um Spánverjavígin,
því þau hefðu getað valdið nokkru raski,
en hræðslan var enn djúpstæðari, yfir-
stéttin virtist óttast lágstéttirnar í heild
og vilja halda þeim í sífelldri hræðslu og
undirgefni, og það kom fram í mann-
vonsku og yfirgengilegri íhaldssemi.
Yfirstéttin barðist gegn öllum nýjung-
um, hún barðist gegn mótun fiskiþorpa
við sjávarsíðuna, sem þó hefðu getað
bætt efnahaginn til muna, hún vildi
takmarka sem mest samskipti lands-
manna við útlendinga, hún var á móti
alþýðumenningu af hvaða tagi sem var,
leikjum, víkivökum, sagnaskemmtun,
kvæðamennsku annarri en sálmaskáld-
skap, og hún var á móti fræðum eins og
rúnum. Í þessu hafði hún dyggilegan
stuðning lútersku kirkjunnar. Yfirstéttin
óttaðist að þetta gæti myndað þjóð-
félagsafl sem hún ætti erfitt með að ráða
við og gæti um síðir orðið henni skeinu-
hætt, – einkum sjávarþorpin og það sem
þeim fylgdi.
Í þessu öllu var Jón lærði ágætur full-
trúi alls þess sem yfirstéttin hataði hjá
lágstéttunum. Hann stundaði fræðistörf
í fornum anda, skrifaði sögur, orti rímur
og víkivaka, ásamt öðru. Þegar hann
varð að flýja sveitina átti hann skjól á
verbúðaþorpi, og stóð fyrir einhverju
sem hatursmenn hans kölluðu „galdra-
skóla”, hvað sem það svo var. Kannske
var Jón bara að miðla fiskimönnunum
af þekkingu sinni, en út af fyrir sig var
það hættulegt á tímum þegar búið var
að hræða menn svo mikið að þeir þorðu
ekki lengur að viðurkenna að þeir
byggju yfir rúnakunnáttu. Til að kóróna
allt gagnrýndi Jón yfirstéttina harðlega í