Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 59

S m a l a d r e n g u r i n n
TMM 2017 · 4 59
Í Brennu-Njáls sögu birtist slíkur smalamaður sem er fengið höfuð Sig-
mundar Lambasonar til að flytja Hallgerði; líkt og griðkonan í Þorsteins
þætti stangarhöggs fæst hann ekki til að efla ófriðarbál:
Skarpheðinn sá smalamann Hallgerðar. Þá hafði hann hǫggvit hǫfuð af Sigmundi.
Hann seldi smalamanni í hendur hǫfuðit ok bað hann færa Hallgerði ok kvað hana
kenna mundu hvárt þat hǫfuð hefði kveðit níð um þá. Smalamaðr kastaði niður
þegar hǫfðinu, er þeir skildu, því at hann þorði eigi meðan þeir váru við. […] Nú er
þar til máls að taka, er smalamaðr kemur heim til Hlíðarenda. Hann segir Hallgerði
tíðendin: „Fekk Skarpheðinn mér í hendr hǫfuð Sigmundar ok bað mik færa þér, en
ek þorða eigi at gera þat,“ segir hann, „því at ek vissa eigi, hversu þér myndi þat líka.“
„Þat var illa, er þú gerðir þat eigi,“ segir hon. „Ek skyldi fœra Gunnari hǫfuðit ok
myndi hann þá hefna frænda síns eða sitja fyrir hvers manns ámæli.“ Síðan gekk hon
til Gunnars ok mælti: „Ek segi þér víg Sigmundar, frænda þíns. Hefir Skarpheðinn
vegit hann ok vildi láta færa mér hǫfuðit.“16
Smalamaðurinn auðveldar Gunnari að dragast ekki inn í húskarlavígin með
því að kasta frá sér höfðinu afhöggna þó að eflaust gangi honum fátt annað
til en almennur viðbjóður á þessu óyndislega verki. Hann segist ekki hafa
vitað hvernig Hallgerði hefði líkað sem er í sjálfu sér trúverðug skýring en
söguhlýðendur munu flestir geta sett sig auðveldlega í spor ungs manns sem
skyndilega fær afhent mannshöfuð til að flytja milli bæja.
Í þessu atriði er smalamaðurinn þannig í raun fulltrúi okkar venjulegra
lesenda og það er ítrekað hlutverk smalamanna með einum eða öðrum
hætti. Þeir flytja skilaboð og eru oftast fremur óvilhöll vitni. Síðar í Njálu
minnist Skarphéðinn á smalamann Þorkels háks sem hafi séð húsbónda sinn
eta „rassgarnarendann merarinnar“ og „undraðisk slíka fúlmennsku“.17 Sá
smalamaður er í sögunni einungis til í endursögn Skarphéðins. Hann er fyrst
og fremst vitni en fellir þó sinn gildisdóm og frásögn Skarphéðins af athæfi
Þorkels væri óneitanlega ekki jafn sterk án þessa áhorfanda, fulltrúa hins
siðlega og eðlilega manns sem fylgist með hrossakjötsáti og öfuguggahætti
Þorkels með viðbjóði,18 rétt eins og smalamanni Hallgerðar finnst sendiförin
með höfuð Sigmundar Lambasonar viðbjóðsleg.
Þegar smalamaðurinn hendir höfðinu á jörðina er hann ekki endilega að
hugsa um neinn annan en sjálfan sig. Það er hluti af frásagnarlist sagnanna
að jafnvel smæstu persónur eru ekki aðeins aukapersónur í sögunni sem við
eigum að hafa áhuga á heldur um leið aðalpersónur í eigin sögu sem skiptir
engu máli fyrir hina stærri sögu en birtist samt eins og leiftur í smáatriðum
eins og þessu, áminning um að engin saga sé allur sannleikurinn og að jafn-
vel smæstu persónur eigi sér sinn eigin heim þar sem þeirra tilfinningar
skipti máli umfram það sem gerist í þeirri sögu þar sem við erum stödd. Í
ýmsum öðrum tegundum sagna hafast persónur aldrei neitt að nema til að
þjóna frásagnarhlutverki og atburðarásinni en Íslendingasagnapersónur eru
iðulega flóknari. Þó að smalamaðurinn sé ekki nógu merkilegur til að vera