Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 66

A ða l s t e i n n E y þ ó r s s o n o g B e r g l j ó t S o f f í a K r i s t j á n s d ó t t i r
66 TMM 2017 · 4
höfunda og taldar ortar á 14. öld; hins vegar Íslendingadrápu, eignaða Hauki
Valdísarsyni sem á að hafa verið uppi á 12. öld. Undir lok miðalda kom síðan
upp sú tíska í veraldlegum skörungaskrám að velja saman níu kappa frá
ýmsum tímum og löndum sem urðu þá eins konar fulltrúar þeirra eiginleika
sem mestu þóttu skipta: Vopnfimi og sigursældar á vígvelli, ásamt stjórn-
visku. Skörungarnir níu (fr. neuf preux; e. nine worthies) koma fyrir í bók-
menntum og ekki síður myndlist. Þeir eru raktir til miðaldakvæðis (fr. chan-
son de geste) eftir Jaques de Longuyon, Les voeux de paoen (Heit páfuglsins)
en það er frá upphafi 14. aldar (McMillan 1979b: 113). Þeim níu körlum sem
de Longuyon teflir fram sem fyrirmyndum í riddaralegum dyggðum er skipt
í þrjár deildir, sem vitna um þrenns konar lög. Fyrst eru taldir þrír heiðnir
garpar: Hektor Trójukappi, Alexander mikli og Júlíus Caesar. Þá koma þrír
gyðingar: Jósúa, Davíð konungur og Júdas Makkabeus. Loks eru þrír kristnir
höfðingjar: Karlamagnús, Artúr konungur og frankverski riddarinn Godfrey
af Bouillon, leiðtogi fyrstu krossferðarinnar. Með því að tengja saman ólík
tímaskeið og hefðir í skema skörunganna níu, var staða riddarans sem hetju
njörvuð niður á mörkum skáldskapar og sögu. Þar með var hægt að miðla
riddaraskapnum – með öllum sínum formúlukenndu einkennum og léns-
valdahugmyndum – sem sögulegum arfi. (Starn 1986: 74–75). Níu manna
listinn öðlaðist enda fljótt miklar vinsældir; og liðsskipanin hélst að mestu
óbreytt næstu aldirnar.
Frá því á fyrstu öldum kristninnar var viðhorf kirkjunnar til kvenna ekki
beinlínis jákvætt, þær voru jafnan taldar stórvarasamar verur, nátengdar
hinu illa og uppspretta fýsna og spillingar. Fyrrnefndur Hieronymus kirkju-
faðir, slær því t.d. föstu í ritinu Epistola adversus Jovinianum að eina dyggðin
sem yfirleitt geti prýtt konu sé hreinlífi. Lærðir menn höfðu einnig fyrir satt
að þar eð latneska orðið virtus (dyggð) væri dregið af vir (karlmaður), væri
tómt mál að tala um dyggðuga konu nema hún hefði karlmannlega eigin-
leika. Viðhorf af þessu tagi eru áberandi í ritum kirkjufeðra og miðaldaguð-
fræðinga þar sem vöngum er velt yfir hlutverki og stöðu kvenna í kristnu
samfélagi, en sú umræða er ansi broguð og mótsagnakennd – og lýsir því
kannski öðru fremur hversu kirkjunnar menn urðu oft ringlaðir og ótta-
slegnir við tilhugsunina um konur. (MacMillan 1979a: 3–4)
Því hefur verið haldið fram að á 14. öld hafi ýmsar þjóðfélagsbreytingar í
Vestur-Evrópu orðið til þess að konur væru meira metnar en áður. Það hafi
færst í vöxt að velstæðar konur, ekki síst ekkjur, væru fjárhagslega sjálfstæðar
og fengju aðild að gildum kaupmanna og handverksmanna. Jafnframt hafi
orðið algengt að aðalskonur stæðu fyrir búi enda hafi þetta verið ófriðartími
og karlarnir iðulega uppteknir í hernaði. Konur hafi því óhjákvæmilega orðið
meira áberandi í efri lögum samfélagsins og þjóðfélagsstaða þeirra styrkst.
(McMillan 1979a: 1–3). Þetta á þó sennilega frekast við ákveðin lönd í Evrópu,
ekki síst Niðurlönd og sumpart England (Ogilvie 2003: 20–21; 96; 137– 138
og 179 t.d.). En víst er hins vegar að „varnarritum“ um konur fjölgaði á þessu