Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 75

„ a l d r e i s t ú l k u r u p p í v i n d / ó ð a r s l e n g j a l í n u m
TMM 2017 · 4 75
Og hann bætir við orðunum sem fyrr var vitnað til:
Aðrir telji illkvendin
er þau heldur reyna fá
sóma föt og silkin blá.
Því má ekki aðeins hafa skáld Sprundahróss, ásamt Boccaccio og Chaucer
fyrr, til vitnis um að aldalangar viðteknar hugmyndir um konur séu í endur-
skoðun. Það má einnig líta svo á að athugasemdirnar um stúlkuna sem hann
ann séu hálfkæringur; hann sé að skopast að ritklifinu „það vill mig enginn“.
IV
Hér hefur því verið haldið fram að kvæðið Sprundahrós eigi sér að nokkru
leyti rætur í ævafornri hefð skörungaskráa og þó sérstaklega rita og kvæða
um frægar konur fyrri alda sem tóku að spretta upp á 14. öld. Þar með ber það
í sér minjar um fjöruga og stundum furðulega umræðu um eðli og hlutverk
kvenna, sem að sínu leyti var hluti af pólitískum og trúarlegum sviptingum
í Evrópu á endurreisnartímanum. Jafnframt má þó hafa það til marks um
vaxandi vitund um að konur ættu sér sögu engu síður en karlar. Varla er
þó ástæða til að ætla að skáldið sem orti Sprundahrós hafi fyrst og fremst
ætlað sér að leggja sitt til pólitíkur, guðfræði eða söguspeki. Kvæðið er ekki
síst til skemmtunar eins og algengast er um kvæði undir vikivakaháttum
en það flytur einnig sögulegan fróðleik, að nokkru ættaðan úr erlendum
bókum. Það er því öðrum þræðinum fræðiljóð og í sver sig í hefð annarra
slíkra – eins og kappakvæðanna. Þótt vikivakaháttur og kappakvæði dyttu
úr tísku þegar frá leið héldu Íslendingar áfram að yrkja fræðiljóð þar sem
taldir voru upp valinkunnir menn og sögð á þeim deili. En á 19. öldinni varð
slíkur kveðskapur æ alþýðlegri og fjallaði gjarnan um nánasta umhverfi eins
og margir og langir bálkar bænda- og formannavísna undir rímnaháttum
bera vitni um: Sjómenn og bændur höfðu tekið við hlutverkum konunga,
riddara og annarra fornkappa. Og rétt eins og Sprundahrós braut gegn hefð
íslensku kappakvæðanna með því að segja frá frægum konum, gekk Helga
Pálsdóttir, vinnukona á Grjótá í Fljótshlíð, í berhögg við hefðina er hún orti
um húsfreyjur sveitarinnar í stað bændanna, árið sem íslenskar konur fengu
kosningarétt. Munurinn er sá að meðan ekki er fullvíst að Sprundahrós feli
í sér meðvitað andóf þótt það bergmáli ýmsar hræringar sem snertu þjóð-
félagsstöðu kvenna, er lítill vafi á því að Helga á Grjótá var að leggja sitt af
mörkum til réttindabaráttu kvenna (Helga Pálsdóttir 2015: 85–95).
Á seinni hluta 20. aldar hverfur hefðbundinn kveðskapur að miklu leyti
af sjónarsviði „fagur“bókmennta, og verður einatt ekki gjaldgengur sem
„alvöru“ skáldskapur. Um sama leyti líða alþýðleg fræðiljóð og minnisvísur
einnig undir lok sem lifandi hefð nytjaskáldskapar og virtist þá fokið í flest