Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 136

H u g v e k j a
136 TMM 2017 · 4
væru við enda hins nýja jarðarmönduls,
einungis þar gæti menningin lifað
áfram. Þetta sögðu menn að hefði áður
gerst, og væri nú aftur á döfinni, fremur
fyrr en síðar. Þessi válegu tíðindi birtust
í dagblöðum, en ég man eftir því að ég
var einu sinni í Nýja bíó og sá þá frétta-
mynd þar sem þetta var sýnt, á tjaldinu
birtist mynd af jörðinni, þar sem Suður-
skautslandið sást sérlega vel, og svo fór
hún að velta… Sagt var frá hugmyndum
um að kasta kjarnorkusprengjum á
þessa örlagaríku jökla til að reyna að
bræða þá og létta á þunganum. Þetta
dreymdi mig um nætur, og um daga
horfði ég á Esjuna og velti fyrir mér
hvort hún væri nógu há til að standa
upp úr beljandi útsænum. En svo hvarf
þetta úr blöðum, eftir stutta stund
hættu allir að tala um þetta tilvonandi
jarðarrokk, og það gleymdist með öllu.
Ég efast um að margir muni eftir því nú
á dögum, og alveg óvíst að sögubækur
muni á það minnast. Þannig eru örlög
margra fyrirbæra í skammtíma.
Sem dæmi um fyrirbæri í „miðtíma“
tók Braudel sveiflur í efnahagslífi, svo
sem kreppur kapítalismans á 19. öld, en
þær komu með nokkuð reglulegu milli-
bili. Hann útfærði það ekki nánar, en
hægt er að staðsetja ýmisleg önnur fyr-
irbæri þjóðlífsins í „miðtíma“. Dæmin
um fyrirbæri „langtímans“ sótti Braudel
í ýmis atriði landafræðinnar og þess
atvinnulífs sem henni tengist, en þar
mætti einnig nefna trúarbrögðin: í þús-
und ár var Vestur-Evrópa kaþólsk og
laut páfanum í Róm, en nú hefur álfan í
fimm hundruð ár verið skipt milli kaþ-
ólskra manna og mótmælenda, eins og
menn eru að minnast um þessar
mundir.
Í ljósi þessarar kenningar má nú
álykta að vandinn við að skilja atburði
samtímans sé falinn í því fyrst og fremst
hve erfitt það er, og stundum nánast
ógerningur, að vita hvaða bylgjulengd
tímans fyrirbærin tilheyra. Um þetta
mætti einnig tilfæra mörg dæmi. Um
skeið voru langflestir menntamenn í
Frakklandi marxistar, með Sartre, Alt-
husser og fleiri í fararbroddi, og var það
í augum þeirra – þótt það væri ekki sagt
berum orðum – væntanlegt fyrirbæri í
„langtíma“, þessir menn hefðu séð ljósið
eina, það myndi svo lýsa upp framtíðina
um aldur og ævi. En svo kom í ljós að
þessi marxismi var afskaplega vel
afmarkað fyrirbæri í „miðtíma“, sem
stóð yfir í þrjátíu ár, með nokkuð skýru
upphafi og endi. Og því lauk með
hreinni kúvendingu, skyndilega var
varla nokkur málsmetandi menntamað-
ur marxisti lengur, sumir fóru beint úr
Marx í Hayek. Og þegar víðar er horft
kemur einnig í ljós, það sem kann að
koma mönnum á óvart, að jafnvel
kommúnisminn var líka fyrirbæri í
„miðtíma“, sem stóð víðast yfir í ein
fimmtíu ár, nema í Rússlandi sjálfu, þar
sem hann var þó innan ramma einnar
sæmilega langrar mannsæfi. Og
umskiptin, þegar þessari sveiflu „mið-
tímans“ lauk, voru einnig skýr, víðast
var í fyrstu umferð komið á frjálshyggju
með hörku. Þessu mætti vafalaust halda
áfram, t.d. virðist veldi abstrakt-málara-
listar og raðtækni í tónlist hafa verið
nokkurs konar fyrirbæri í „miðtíma“,
þótt mörkin þar séu óljósari.
Þegar litið er aftur til liðinna alda má
einnig finna skýr dæmi um „miðtíma“,
eitt þeirra er sjálft galdrafárið á Íslandi
(sem ekki má rugla saman við venjulega
galdratrú). Fyrsta raunverulega galdra-
brennan – sem var ótvírætt fyrir galdra
en ekki uppvakningu, guðlast eða annað
– fór fram í Trékyllisvík 1654 þegar þrír
menn voru brenndir á báli, og hin síð-
asta 1683, semsé tuttugu og níu árum
síðar. Maður sem var viðstaddur aftök-
urnar í Trékyllisvík tvítugur að aldri var