Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 31

R a u n s æ l í f s g l e ð i
TMM 2017 · 4 31
salem tilheyra nú ríki Ptolemea sem voru með höfuðborg sína í Alexandríu í
Egyptalandi. Þeir ríktu yfir Palestínu á árunum 323–198 f.Kr.11 Jerúsalem var
stjórnað af umboðsmanni þeirra og var æðsti presturinn í Jerúsalem helsti
bandamaður hans.
Það má vel líta svo á að Júdea hafi verið sjálfstæð í innri málum þ.e.a.s
svo lengi sem skattar voru greiddir og stjórnsýslan laut Ptolemeum. Must-
erið var auðugasta og áhrifamesta stofnunin í Júdeu eða Jerúsalem. Vald
æðsta prestsins var mikið og mætti líkja valdi Musterisins í Jerúsalem við
guðræði. En miklar samfélagsbreytingar fylgdu í kjölfar grískra yfirráða.12
Áhrif grískrar menningar og þar með heimspeki voru mikil og neyddust
fulltrúar hebreskrar trúararfleifðar til að takast á við þessa nýju strauma og
hugmyndir.13 Ritið Prédik arinn er afrakstur þeirra. Það hefur af mörgum
verið nefnt fyrsta hebreska heimspekiritgerðin. Stjórnarfarið og efnahagslífið
tók auk þess miklum breytingum. Gamlar hefðir og venjur á vinnumarkaði
áttu í vök að verjast. Einstaklingshyggja og ný vinnusiðfræði kom fram á
sjónarsviðið. Hagkerfið breyttist þar sem peningaviðskipti leysa vöruskipti
af hólmi. Bankastarfsemi og fjárfestingar erlendra auðmanna á landi í Ísrael
gjörbreyttu aldagömlum akuryrkjubúskap bænda. Ritskýrendur tala um
kapítalíska þróun á þessu tímabili. Afleiðingarnar voru miklar, m.a. urðu
bændur að selja jarðir sínar upp í skuldir, gerast leiguliðar eða lentu jafnvel í
þrældómi o.s.frv. Stéttaskipting jókst og það kom fram ný milli- og yfirstétt
sem leyfði sér lúxus og nautnir að grískri fyrirmynd. Menn tóku auk þess að
tileinka sér gríska siði og menningu.14
Eins og áður er getið var Musterið í Jerúsalem valdamikil stofnun. Eftir
heimkomu Ísraelsmanna úr útlegðinni í Babýlon 538 f.Kr. og vígslu Must-
er isins 515 f.Kr. tók það yfir hlutverk konungsvaldsins. Musterið varð nú
stærsti landeigandi og atvinnuveitandi í Ísrael og sem stofnun þarfnaðist
það öflugrar stéttar embættismanna. Í Jerúsalem voru reknir skólar þar
sem ungir menn öðluðust menntun til að gegna störfum á vegum eða í
tengslum við Musterið. Á hellenska tímabilinu var trúararfleifðin varðveitt
í þeim og innan embættismannastéttarinnar, löguð að nýjum aðstæðum
og þróuð áfram í átökum við nýjan tíma og samfélagsgerð. Þar var leitað til
spekihefðarinnar og telja fræðimenn að í einum þessara skóla hafi höfundur
Prédik arans starfað.15 Í ritinu er hann kenndur við Salómon konung, en það
er gert til að draga fram tengsl spekihefðarinnar við sögu Ísraels.16 Hver hann
var er ekki vitað.
Staða Musterisins í fornöld kallast nokkuð á við stöðu kaþólsku kirkjunnar
á miðöldum. Þá var kirkjan eina stofnunin sem hélt velli þegar Vestur-Róm-
verska heimsveldið féll. Kirkjan tók þá yfir margar af þeim skyldum sem
keisarinn eða keisaraveldið hafði sinnt. Biskupinn í Róm varð að páfa og
í reynd að kirkjulegri útgáfu af keisara. Í samhengi þessa má vel segja að
hlutverk háskólanna á miðöldum hafi verið líkt og spekiskólanna forðum í
Jerúsalem, þó umfangið hafi verið annað og meira.