Tímarit Máls og menningar - 01.12.2017, Blaðsíða 102

J ó n S i g u r ð s s o n
102 TMM 2017 · 4
oft er þröngt í búi og dimmt í dalakofa … Og þig skal ekki saka um niða-
dimmar nætur  … skal ég rífa meira hrís … og vorið kemur bráðum  …“
(Davíð 1976:101–102. Dalakofinn). Og í bókinni Álftirnar kvaka 1929 kveður
Jóhannes úr Kötlum um gangnamenn: „… Þetta eru engir hversdagsmenn …
Undurfríð við sólar-seim / sveitin bíður – eftir þeim“ -, og hann yrkir líka
um búmannsefni: „… Sólin ber mér þyrstum þor, / þegar ég fer að búa í vor“
(Jóhannes 1972:230, 202). Og ungmennafélagar um land allt sungu fullum
hálsi til sjálfra sín: „Vormenn Íslands, yðar bíða eyðiflákar, heiðalönd …“
Þessar hugsjónir snertu ekki aðeins hérað eða landshluta, stétt eða atvinnu-
veg. Þær flugu hátt yfir framleiðslumagn og tæknistig. Hér var heil heims-
mynd undir guði, menningarstefna, gróandi og lífgefandi ættjarðarást, alls-
herjartúlkun, fögur og heillandi lífshugsjón. Hún tendraði hugi skáldanna.
Miðað við hagrænar forsendur og hugarheim manna þá var hér líka djúpur
og háleitur mannskilningur. Skólagengnir hugsjónamenn vitnuðu í Virgil og
Hóras og listaskáldið.
Það er erfitt fyrir fólk á 21. öld, eftir þær byltingar sem á undan hafa gengið,
að setja sér þennan hugarheim fyrir sjónir. Víða um lönd voru framfarir
miklar í landbúnaði og búvörur mikilvægar í útflutningi. Sjálfstæði og sjálfs-
nægtir voru hugsjón, um náin lífstengsl manns og moldar. Danskt samfélag
var endurmótað í þessum anda. Sléttur miðríkjanna í Bandaríkjunum voru
byggðar fjölskyldum sem fengu hver jarðarskika til sjálfsbjargar (Home-
stead). Endurútskipting bújarða var sjálf frelsun írsku þjóðarinnar. Önnur
dæmi hafa einnig verið nefnd framar. Nóbelsverðlaunahafinn John Steinbeck
(1902–1968) lýsti síðar erfiðleikum bændafólksins vestan hafs andspænis
kreppu og þurrkum í verki sínu, Þrúgur reiðinnar (Steinbeck 1939).
Við upphaf nýrrar aldar bjó meirihluti íslensku þjóðarinnar í sveitum og
smáþorpum (Guðmundur 1997:90). Þar á milli voru lifandi fjölskyldu- og
vinatengsl. Landbúnaður og bátaútvegur mynduðu samfélög sem byggðust
framan af að verulegu leyti á sjálfsnægtabúskap með afurðasölu sem fór
vaxandi með aukinni véltækni. Unga kynslóðin trúði ákaft á þessi nýju tæki-
færi, að eignast jörð, að eignast bát, að eignast verkstæði og áhöld, – en ekki
leigja og lúta eins og verið hafði. Vel stæðir menn höfðu ekki þennan sama
áhuga því að þeir áttu búið, áhöfn þess, áhöld og búsmala. En unga fólkið
var brennandi í andanum og margir flykktust í ungmennafélögin og sam-
vinnufélögin.
Árið 1930 starfaði vel rúmur þriðjungur þjóðarinnar við landbúnað og
fjölmargir þéttbýlisbúar höfðu náin fjölskyldutengsl við sveitafólk (Guð-
mundur 1997:212). Bóndinn var ráðsmaður guðs á jörðinni og táknmynd
rísandi sjálfstæðrar þjóðar. Bjartur var að vísu uppfullur af kjafthætti og
gremju sem áttu sér trúlega rætur í uppvexti hans og kjörum eins og áður
getur. En ef lesandi lítur fram hjá þeim sérkennum um stund og virðir lífs-
stefnu hans fyrir sér, er Bjartur líka að nokkru leyti táknberi hugsjóna sem
álitnar voru háleitar, fagrar, þjóðhollar og framsæknar á sínum tíma.