Hugur - 01.01.2018, Side 79

Hin póetíska rökræðusiðfræði 79
Ekki er hlaupið að því að finna bæði nauðsynleg og nægjanleg skilyrði þess að
kalla texta „bókmenntaverk“. Eru Íslendingarsögurnar, bækur Svetlönu Alexei-
vitsj, Svo mælti Zaraþústra og Jóhannesarguðspjallið bókmenntaverk? Eða dada ísk
ljóð (eða óljóð) Hugos Ball? Eða ljóð (eða óljóð) Christians Morgenstern og
Velimirs Khlebnikov sem ekki samanstóðu af orðum? Þessi verk hafa ýmis af
einkennum bókmennta, t.d. hafa ljóð Balls og Khlebnikovs ljóðræna hrynjandi og
ljóð Morgensterns hafa ytra form ljóða. Svo mælti Zaraþústra er kannski aðallega
heimspekirit en er algerlega skálduð og afar ljóðrænt stíluð. Íslendingasögurnar
er vel mögulega skáldaðar og innihalda dramatískar frásögur eins og títt er um
skáldverk. En sennilega hafa höfundar þeirra talið sig segja frá raunverulegum
atburðum. Það gerir Svetlana Alekseivitsj í bókum sínum um reynslu Sovétþjóð-
anna á stríðsárunum. En bækurnar eru vel skrifaðar og frásagan dramatísk.
Hvað sem þessu líður þá eru þau verk sem hér hafa verið nefnd ekki skóla-
bókardæmi um bókmenntaverk (gagnstætt til dæmis Sjálfstæðu fólki, Hamlet og
ljóðabálki T.S. Eliots, The Waste Land). Það er álitamál hvort telja beri þau bók-
menntaverk. En eins og ég hef reynt að sýna fram á, þá hafa þau alltént ýmsa
bókmenntalega þætti, tala má um ábendingar um bókmenntaleika (e. indicators
of literariness). Að hafa skáldaðan (e. fictional) þátt er að jafnaði ábending um
bókmenntaleik jafnvel þótt til geti verið skáldsögur og ljóð sem ekki hafa neinn
slíkan þátt heldur samanstanda af dagsönnum staðhæfingum. Jafnvel þótt venju-
legar lygasögur og hugsanatilraunir heimspekinga og vísindamanna séu strangt
tekið ekki bókmenntalegar, þá eru lygar og skáldaðar hugsanatilraunir ábendingar
um bókmenntaleika. Þessa ábendingu má ótvírætt finna í skáldverkum á borð við
Sjálfstætt fólk og Hamlet. Hana má einnig finna í riti Nietzsches, sennilega líka í
Jóhannesarguðspjallinu og Íslendingasögum.
Finni menn í ritum eða öðrum merkingarlegum fyrirbærum mikla beitingu
stílbragða í textum og öðrum merkingarheildum, er það að öllu jöfnu ábending
um bókmenntaleika. Dæmi um slík stílbrögð er mikil notkun myndhvarfa og
önnur málbeiting þar sem orð hafa ekki bókstaflega merkingu. Ekki skortir
myndhvörf í The Waste Land og Hamlet, hvað þá í verkum Nietzsches og guð-
spjallamannsins. Um leið getur blaðagrein verið belgfull af myndhvörfum þótt
engum dytti í hug að kalla hana „bókmenntaverk“. Annað dæmi um stílbragð
er ljóðræn hrynjandi. Ekki skortir ljóðræna hrynjandi í The Waste Land, Hamlet
og Svo mælti Zaraþústra. En predikun í kirkju getur haft ljóðræna hrynjandi án
þess að teljast bókmenntaverk. Hvað um það, ýmsum stílbrögðum er óspart beitt
í verkum á borð við títtnefnt guðspjall og Sjálfstætt fólk. Ekki má gleyma því að
enginn hörgull er á stílbrögðum í minningargreinum af vissu tagi þótt fæstum
dytti í hug að kenna þær við bókmenntir.
Finnist frásögur í ríkum mæli í tilteknu merkingarlegu fyrirbæri er það að öllu
jöfnu ábending um bókmenntaleika. Þessa ábendingu finnum við í Sjálfstæðu
fólki, Hamlet, jafnvel í The Waste Land líka, að Íslendingasögunum ógleymdum,
í bókum Nietzsches, guðspjallamannsins, og Alekseivitsj. En nefna verður að til
eru frásögur sem enginn myndi flokka undir bókmenntaverk, t.d. kjaftasögur.
Fjórðu og síðustu ábendinguna er ögn erfitt að útskýra. Oft er vit í að kalla
Hugur 2018meðoverride.indd 79 24-Jul-18 12:21:24