Hugur - 01.01.2018, Blaðsíða 81

Hin póetíska rökræðusiðfræði 81
um einum eða með því að syngja lag, mála metafórísk málverk, sagt sögu með
látbragði eða dansi o.s.frv. Þess vegna getur verið vit í að kalla raunverulega at-
burði „harmleiki“ eða „tragíkómedíur“, t.d. kalla helförina „harmleik“ eða for-
setaferil Trumps „tragíkómedíu“. Helförin og forsetaferillinn eru hlutar af merk-
ingarheiminum og teljast því merkingarleg ferli.56 Vel má vera að finna megi bók-
menntalega þætti í fleiri sniðum merkingarheimsins en þeim sem flokkast undir
bókmenntir. Rökræðusiðfræðin er í allra hæsta máta merkingarleg, hún er eitt af
sniðum merkingarheimsins. Mín kenning er sú að finna megi fjórar ábendingar
um skáldleika í henni og/eða viðföngum hennar. Þessi viðföng eru að miklu leyti
það sem þau eru í krafti þess að vera hugtekin með ákveðnum hætti af rökræðu-
siðfræðingum. Sum þessara viðfanga eru sköpunarverk rökræðusiðfræðinnar, gott
dæmi um það er hugtakið um meginrökræðu. Alla vega er ekki hægt að greina
skarplega milli rökræðusiðfræði og viðfanga hennar. Eftirfarandi ábendingar má
finna í rökræðusiðfræðinni og/eða viðföngum hennar: Í fyrsta lagi skáldaðan þátt,
í öðru lagi myndhvarfaþátt, í þriðja lagi frásöguþátt, í fjórða lagi sónarþátt. Lítum
á þessa þætti í þessari röð: Eitt lykilatriði í rökræðusiðfræðinni er að menn verði
að hegða sér sem þeir tryðu á fiksjónina um að viðmælendur þeirra hafi að jafn-
aði viljafrelsi og séu ábyrgir gerða sinna (fyrsta ábendingin um bókmenntaleika
rökræðusiðfræðinnar, skáldaði þátturinn). Auk þess minnir þetta atriði ekki lítið
á hina þekktu kenningu um að til þess að skilja bókmenntaverk verði maður vilj-
andi að ýta vantrú til hliðar (e. willing suspension of disbelief). Menn verða sem sagt
að láta sem skáldskapurinn sé á vissan hátt veruleiki, ekki lygi. Lesi þeir Sjálfstætt
fólk verða þeir að líta á Bjart í Sumarhúsum sem nánast raunverulega persónu,
raunverulega að gefnum leikreglum skáldlegrar frásögu.
Röðin er komin að stílbrögðum, nánar tiltekið beitingu myndhvarfa: Að telja
að boðskipti hafi innbyggð markmið er að nota myndhvörf. Eins og Mark John-
son bendir á er stofnskyld hugmynd Kants um að siðferðið hafi innbyggt mark-
mið-í-sér-sjálfu metafórísk.57 Markmið er venjulega eitthvað sem menn geta sett
sér og gert sér vonir um að ná með því að gera ákveðna hluti. En markmið-í-
sér-sjálfu er ekki nokkuð sem menn setja sér meðvitað og heldur ekki markmið
sem hægt er að ná. Ég bæti við að slíkt hið sama gildir um hugmyndina um
innbyggð markmið boðskipta, þessi hugmynd er metafórísk (önnur ábending um
bókmenntaleika rökræðusiðfræðinnar). Auk þess er hún í hæsta máta skálduð, því
getum við sagt með sanni að hér sé á ferðinni annað dæmi um dulinn skáldaðan
þátt rökræðusiðfræðinnar.
Víkjum að frásögum, þriðja þættinum. Nemandi Apels, Teresa Bartolomei
Vasconcelos, heldur því fram að frásögur séu nauðsynlegar hjálparhellur rök-
ræðusiðfræðinnar. Í fyrsta lagi er hæfnin til að segja ævisögu okkar mikilvægur
þáttur í sjálfssemd okkar og þar með boðskiptahæfni. Í öðru lagi er ekki hægt
56 Helförin hefði auðvitað ekki horfið þótt merking hefði horfið en hún hefði þá bara verið safn
efnaferla, ekki heildrænt fyrirbæri sem túlkað er út frá ýmsum siðferðilegum sjónarhornum. For-
setaembætti er augljóslega merkingarlegt fyrirbæri, það er skapað af hugtökum. Hið sama gildir
um athafnir og orðræðu forsetans.
57 Johnson 1993: 72–73. Nánar tiltekið er mennskan (manneðlið) markmið í sjálfu sér og innbyggt í
siðferðið. Kant 2003: 153 (§ 429).
Hugur 2018meðoverride.indd 81 24-Jul-18 12:21:25