Hugur - 01.01.2018, Blaðsíða 72

72 Stefán Snævarr
siðferði. Þekkta útgáfu af henni má finna í fræðum rökfræðilegu raunhyggjunnar.
Fulltrúi hennar, Alfred J. Ayer, sagði að siðferðilegar yrðingar væru á yfirborðinu
staðhæfingar en nánari aðgæsla sýndi að þær væru bara tjáning á tilfinningum
og tilfinningar væru öldungis huglægar. Þegar ég segi: „Það er siðferðilega rangt
að fremja morð“, þá gæti ég fullt eins hrópað: „Morð, bö, bö!“ eða „Niður með
morð!“ Slíkar yrðingar eru stofnskyldar reiðiöskrum, sársaukaveini eða gleðihróp-
um á borð við „húrra“. Ljóst má þykja að hvorki sársaukavein né húrrahróp eru
staðhæfingar. Siðferði er því spurning um smekk frekar en rök, segja menn á borð
við Ayer. Öðru máli gegnir um vísindin, staðhæfingar þeirra eru staðfestanlegar
af reynslu.29 Vísindin eru gjörsneydd gildismati og siðaboðum enda öldungis
hlutlæg. Þessu andæfir Apel og beitir rökum ættuðum frá einkamálsrökunum:
Vísindin séu í eðli sínu samhuglæg og geti ekki verið neitt annað enda sé einka-
vísindamál ekki mögulegt. Þau byggi því á samvinnu og samræðum fræðimanna
en þær samræður og sú samvinna hafi siðferðileg boðorð að forsendu:
Vísindin byggja á siðferðilegum forsendum þar eð sannleikurinn er
ekki bara spurning um sönnunargögn sem skynreynslan veitir. Hann er
líka spurning um samhuglæg gildi sem staðfesta verður með ígrunduðum
sáttum rannsakenda um röklegt samræmi sönnunargagnanna. Það þýðir
að vísindi verða að hafa að forsendu boðskiptaskilning manna á meðal,
manna sem komast að samkomulagi um hvað teljast megi satt. Boð-
skiptaskilningur hefur siðferðileg boðorð að forsendu.30
Markmið vísindalegrar rökfærslu er að finna yrðingar sem eru gildar með sam-
huglægum hætti, t.d. sannar og prófanlegar staðhæfingar. Því markmiði verður
ekki náð ef vísindamenn ljúga oftast að hver öðrum og sjálfum sér um leið, koma
nánast alltaf í veg fyrir að starfssystkini þeirra geti tekið þátt í vísindalegri um-
ræðu og vísa velflestum réttmætum rökum á bug. Þeir verða sem sagt að jafnaði
að virða heilindaboðorðið, virða málfrelsið og boðorðið um að virða skuli réttmæt
rök. Að auki er æskilegt að þátttakendur í rökræðu (að þeim vísindalegu með-
töldum) virði viðmælendur sína sem heiðarlega, mynduga og ábyrga gerða sinna.
Boðorðið er: „Að jafnaði skulu rökræðendur líta á viðmælendur sem heiðarlega,
mynduga og ábyrga gerða sinna.“ Þátttakendur í rökræðu (hvort sem hún er vís-
indaleg eður ei) geta ekki hafnað þessum boðorðum með rökum öðruvísi en að
lenda í gjörðarmótsögn (e. performative contradiction). Reyni menn að rökstyðja
að rétt sé að hafna þessum boðorðum, þá viðurkenna þeir í reynd gildi þeirra, því
þau eru forsendur rökstuðnings. Þeir sem þetta gera, til dæmis Alfred Ayer, eru
eins og menn sem segja í fúlustu alvöru: „Ég er ekki til.“ Sá sem það segir er í
Apel 1988.
29 Ayer 1936/1971: 141–145 og víðar.
30 „Science presupposes ethic because truth is not only a matter of evidence for my senses, but
moreover a matter of inter-subjective validity to be testified to by a grounded consensus about the
coherence of evidence in the community of investigators. Hence science must presuppose com-
municative understanding between persons as co-subjects of agreement about truth and com mu-
nicative understanding between persons presupposes ethical norms.“ Apel 1980: 50. Greinin var
skrifuð á ensku.
Hugur 2018meðoverride.indd 72 24-Jul-18 12:21:24