Hugur - 01.01.2018, Blaðsíða 130

130 Hugur | Ritdómur
tiltekinna þjóða eða stétta sem líta á hana
sem eign sína. Veröldin er einnig orðin
minni, og heimspekin komin í tengsl
við hefðir annarra menningarheima sem
einnig gera tilkall til sömu hugmynda
og vestrænir heimspekingar hafa löng-
um rætt og haft í heiðri eins og lýðræði,
frelsi, mannréttindi, o.s.frv. (bls. 68–69).
En í heimspekisögunni voru það oft og
tíðum sömu heimspekingarnir og reiddu
fram einhverjar áhrifamestu kenningarn-
ar um frelsi og réttindi sem gengu hart
fram í að neita öðrum hópum og þjóð-
um um frelsi og réttindi. Að afhjúpa og
gagnrýna slíka hræsni er eitt dæmi um
þetta mikilvæga hlutverk heimspekinnar
í dag.
Það er þó í næstu grein, „Gegn hagnýt-
ingu heimspekinnar“, sem ég tel að Björn
reiði fram greiningu sem er einstaklega
kærkomin og mikilvæg í dag. Í greininni
ræðir Björn sumsé hvort heimspekin hafi
eða ætti að hafa eitthvert hagnýtt gildi.
Í gamansömum tón heldur Björn uppi
vörnum fyrir óhagnýti heimspekinnar
með því að leita í smiðju heimspekinga
eins og Aristótelesar, Þalesar og Platons.
Teflir hann þannig fram þeim skilningi
að heimspekin beinist að sjálfri sér, sé
stunduð einungis hennar sjálfrar vegna,
af djúpstæðri hvöt eða löngun, jafnvel
að hrein hugsun heimspekinnar sé æðsta
tilverustigið (bls. 76).
Undir lokin kemur Björn með nokk-
uð áhugaverða greiningu á þessu við-
fangsefni en hann vill meina að heim-
spekin ráðist af djúpstæðri sektarkennd,
sem plagaði þá klassísku heimspekinga
sem Björn ræðir. Lengi hefur því loðað
við heimspekina viss innbyggð þörf á
sjálfsréttlætingu – hana mátti finna við
upphaf hennar og Björn skilur þessa
spurningu um hagnýtt gildi hennar sem
vissa birtingarmynd sama fyrirbæris í nú-
tímanum (bls. 81).
Þessi grein er nokkuð áhugaverður
lestur í dag, en hún var upphaflega er-
indi sem var flutt árið 1998. En krafan
um hagnýtingu heimspekinnar er auð-
vitað eitthvað sem flestir, ef ekki allir,
sem leggja stund á heimspeki (og raun-
ar öll hugvísindi) þekkja vel og þurfa
stöðugt að lifa við. Þrátt fyrir að ég telji
greiningu Björns – að hagnýtingin liggi
djúpt í sektarkennd og réttlætingar þörf
heimspekinnar – vera mjög áhugaverða,
þá kemur krafan ekki fyrst og fremst
þaðan nú um stundir heldur frá ríkjandi
hug myndafræði og rökvísi nútíma kap-
ítalisma eða svonefndri nýfrjálshyggju.
Þeg ar hugsað er um hagnýtingu og
sjálfs réttlætingarþörf heimspekinn ar
núna, þá er hún og eyðileggingin sem
hún hefur haft í för með sér óumflýjan-
lega það fyrsta sem kemur upp í hugann.
Sú hugmyndafræði á sér auðvitað ræt ur
nokkra áratugi aftur í tímann og var alls
ekkert óþekkt á þeim tíma þegar greinin
var skrifuð, en eftir fjármálakrísuna 2008
má segja að hulunni hafi loks endanlega
verið svipt af henni og meðvitund um
hana ásamt gagnrýni meðal almennings
hafi komið almennilega fram. En það er
einmitt markaðsvæðingin og krafan um
hagkvæmni og niðurskurð sem nýfrjáls-
hyggjan boðar sem er rót þeirrar alvar-
legu stöðu sem margar heimspekideildir
finna sig í. Heimspekikennarar og nem-
endur í flestum löndum þurfa að hlusta
á herskáan málflutning atvinnulífsins og
stjórnmálamanna í þjónustu þess sem
lýsa yfir óhagnýti og óhagkvæmni heim-
spekinnar (auk annarra faga). Því þurfa
heimspekingar víða að lifa í stöðugum
ótta við að stöður, störf, o.fl. verði skorin
niður, ef ekki hreinlega heilu deildirnar.
Hefur þessi viðvarandi hætta og ótti leitt
til markaðssetningar heimspekinnar á
ýms an hátt, einna helst sem námsins
sem veitir nemendum „gagnrýna hugs-
un“ umfram annað nám.1 Allt er gert til
að sýna fram á hagnýti heimspekinnar,
hvernig hún geti þjónað atvinnulífinu og
Hugur 2018meðoverride.indd 130 24-Jul-18 12:21:28