Hugur - 01.01.2018, Blaðsíða 77

Hin póetíska rökræðusiðfræði 77
síst í alhæfingargildi siðaboða. Siðaboð sem stenst alhæfingarprófið telst skyn-
samlegt, skynsemin og gæskan eiga samleið.
Ögn um sýn Habermas á listir og bókmenntir
Ekki er óalgengt að telja að fegurðin eigi samleið með skynseminni og gæskunni
en Habermas er ekki að öllu leyti sammála. Estetísk gildi og listir geti vissulega
haft snert af skynsamleik, rökræður hafa vissu hlutverki að gegna þegar listmat
er annars vegar.42 En estetísk gildi geta ekki verið algild, gagnstætt siðaboðum,
þess vegna er skynsamleiki þeirra takmarkaður. Habermas tengir listir og listgildi
við notkun þeirra málgjörða sem hann nefnir „tjáhæfur“ (þ. expressive Sprechakte).
Að æpa „mér er illt!“ til að tjá sársauka er að fremja tjáhæfu. Slík upphrópun er
ekki staðhæfing um eitt eða neitt, þótt málgjörðin hafi staðhæfingarhlið. Við-
komandi hefði fullt eins getað orgað „æ!“ og slíkt org getur hvorki verið satt né
ósatt. Tjáhæfur eru í reynd jafngildi slíkra orga og upphrópana. Þess vegna hafa
tjáhæfur ekkert sanngildi.43 En menn geta ýmist framið þær af einlægni eða bara
þóst vera einlægir. Í tjáhæfum er því heilindakrafan í fyrirrúmi.44 Þessi krafa er
ekki innleysanleg í meginrökræðu vegna þess að við getum aldrei verið viss um
hvort menn séu einlægir eða látist bara vera það. Þær kröfur einar sem innleys-
anlegar eru í meginrökræðu geta haft algildi. Framan af lagði Habermas áherslu
á tengsl lista við heilindakröfuna.45 Hann talaði eins og oft sé vit í því að meta
hvort listamaður sé einlægur í tjáningu sinni. En hann lagði þó meiri áherslu á
mikilvægi þess að meta hvort listaverkið geti talist „átentískt“ í merkingunni ekta,
upprunalegt, ekki stæling, ekki yfirborðslegt. Um leið sagði hann að matsyrðingar
um listaverk yrðu ekki smættaðar í yrðingar um heilindi listamannsins. Í mats-
yrðingum eru settir fram dómar um það hvort listaverkið myndi velheppnaða
heild.46 Einnig eru í þeim settir fram dómar um hvort það sýni staðla fyrir gildis-
mat sem við hæfi er.47 Meinið er að Habermas útskýrir ekki vel hvað hann á við
með „gildismat sem við hæfi er“.48 Reynum að skýra kenningu hans með dæmi:
Málarinn Piet Mondrian taldi að málverk ættu að vera öldungis sjálfstæð, ótengd
veruleikanum (köllum þetta „sjálfstæðisstaðalinn“). Málverk hans sýna staðalinn
með því að vera algerlega abstrakt. Nú kemur til sögunnar listunnandi sem segist
skynja málverk Mondrians með nýjum hætti í ljósi sjálfstæðisstaðalsins. Samtímis
auki skynjunin skilning hans á sjálfstæðisstaðlinum og eigi þátt í að færa honum
heim sanninn um að staðallinn sé við hæfi.49
42 Habermas 1981: 339.
43 Þessi greining er innblásin af Wittgenstein 1958: 89 (§244) og víðar.
44 Habermas 1981: 414 og víðar.
45 Habermas 1982: 315 (neðanmálsgrein 80).
46 Habermas 1981: 45.
47 Habermas 1985a: 366. Í síðari ritum greinir hann mun skarplegar en áður milli heilindakröfunnar
og matsyrðinga. Habermas 1985a: 366 (neðanmálsgrein 18).
48 Hann skrifar lítið um listspeki og fagurfræði og skrif hans um þau efni eru skissukennd. Sjá nánar
Stefán Snævarr 2005: 5–26.
49 Stefán Snævarr 2005: 15.
Hugur 2018meðoverride.indd 77 24-Jul-18 12:21:24