Hugur - 01.01.2018, Blaðsíða 22

22 Miranda Fricker
Aðaldæmið um vitnisburðarranglæti
Í grófum dráttum má segja að fordómar geti truflað veitingu og viðtöku vitnis-
burðar með tvennum hætti. Annaðhvort stafa fordómarnir af því að mælandinn
er álitinn trúverðugri en hún ætti að vera – trúverðugleikabólga – eða af því að
hún telst ótrúverðugri en ástæða er til – trúverðugleikahalli. Tökum sem dæmi
bein áhrif þess að mælandinn tali með hreim. Ekki aðeins er hreimur félagslega
hlaðið fyrirbæri sem mótar hvernig hlustað er á mælandann (hann getur gefið
vísbendingar um menntun/stétt/landfræðilegan bakgrunn/uppruna mælandans),
held ur hefur hann einnig þekkingarfræðileg áhrif. Þannig getur hreimur haft
veru leg áhrif á hversu trúanlegur mælandinn er tekinn, einkum þegar ekki er
um endurtekin samskipti að ræða. Með því á ég ekki við það að tali einhver
með hreim, sé sérlega líklegt að sá sem hlýðir á hann, jafnvel þótt sá síðarnefndi
sé hald inn miklum fordómum, hljóti sjálfkrafa að hafna augljóslega trúverðugri
fullyrð ingu hans eða öfugt, þ.e. að hann sé líklegur til þess að leggja trúnað á
annars ótrúlega staðhæfingu. Vafalaust getur hvort tveggja gerst en þar sem það
er í flestum tilvikum hlustendum í hag að trúa því sem satt er, en ekki því sem
er ósatt, hlytu það þó að teljast vera miklir fordómar í óvenjulegu samhengi sem
dygðu til þess að hafa slík áhrif. Hugmyndin hér er frekar sú að með duldum
hætti auki eða dragi fordómar úr trúverðugleika mælandans og stundum í nógu
miklum mæli til þess að það skipti sköpum fyrir skoðanamyndun hlustandans.
Því geti fordómar hlustandans valdið því að hann fari á mis við ákveðna þekkingu.
Þegar upplýsingum er miðlað frá einum manni til annars, kemst hlustandinn
ekki hjá því að meta trúverðugleika mælandans.12 Slíkur dómur hvílir vafalaust
ekki á neinum nákvæmum vísindum og augljóslega getur trúverðugleikabólgan
eða -hallinn byggst á röngu mati.13 Almennt ætti bólga að vera mönnum í hag og
halli í óhag. Þó má gera þann fyrirvara á því að í tilteknu samhengi kann bólgan
að hafa ókosti í för með sér og hallinn getur hugsanlega haft sína kosti. Fyrri
aðstæðurnar má sjá fyrir sér í tilviki vinnulúins heimilislæknis sem fær spurningar
frá sjúklingum sínum sem aðeins er á færi sérfræðilækna að svara. Hann er ekki í
aðstöðu til þess að svara þeim af fullri ábyrgð en verður þó að svara þeim eins vel
og hann getur þar eð sjúklingarnir verða að fá svar og hann er sá eini sem getur
veitt þeim það. Þeir gefa sér að hann sé fær um að afla allra upplýsinga sem þeir
þurfa og því ljá þeir honum of mikinn trúverðugleika í þessum efnum. Við getum
bætt því við að öll viðleitni til þess að leiðrétta háleitar hugmyndir þeirra um sér-
12 Þetta er í andstöðu við tvö vel þekkt viðhorf innan þekkingarfræði vitnisburðar. Annars vegar
heldur Reid því fram að í vitnisburðar-samskiptum okkar beitum við með náttúrulegum hætti
hliðstæðum lögmálum sannsögli og trúgirni (sjá Thomas Reid, Inquiry into the Human Mind, 6.
kafli, xxiv. undirkafli: „Of the Analogy between Perception and the Credit We Give to Human
Testimony“ (fyrst útgefið 1764)). Hins vegar telur Tyler Burge að við höfum a priori rétt til
þess að trúa því sem aðrir segja okkur, að öðru óbreyttu (sjá eftir hann „Content Preservation“,
Philosophical Review, 102, nr. 4 (okt. 1992), 457–488). Ég mun fjalla um þessi viðhorf í 3. kafla þar
sem ég set vitnisburðarranglæti sem fyrirbæri í almennara samhengi þekkingarfræði vitnisburðar.
13 Ég fellst á efasemdir Coadys um að nokkur nákvæm vísindi geti gilt um þetta eða að eitthvert ná-
kvæmt „trúverðugleikahlutfall“ dugi til þess að ákvarða hversu mikils trúverðugleika hlustandinn
geti gert tilkall til (sjá C. A. J. Coady, Testimony: A Philosophical Study (Oxford: Clarendon Press,
1992), 210).
Hugur 2018meðoverride.indd 22 24-Jul-18 12:21:21