Hugur - 01.01.2018, Blaðsíða 131

Eftir dauða póstmódernismans og endalok sögunnar 131
lagt eitthvað af mörkum til framleiðslu
og aukins hagnaðar.2
Í síðasta hlutanum, sem titlaður er
„Mennska“, fjallar Björn um nokkur ólík
viðfangsefni, þ. á. m. Pláguna eftir Albert
Camus, en það er sérstaklega áhugavert
að sjá Björn ráðast í heimspekilega bók-
menntagreiningu, nokkuð sem hefði ver-
ið gaman að sjá meira af. Vísindin eru þó
fyrirferðarmest í þeim hluta og ætla ég að
lokum að ræða kaflann „Er vísindahyggj-
an móðir tómhyggjunnar?“.
Sú grein var einnig upphaflega erindi
sem flutt var árið 1998 þar sem Björn
fjallaði um þessa spurningu. Hér sýn-
ir Björn á köflum mjög gamansamar
hliðar, en erindið hefst á áhugaverðri af-
byggingu á fyrirbærinu „að flytja erindi“.
Þessa afbyggingu gerir Björn í gegnum
eins konar kierkegaardíska höfnun á að
hann sé kennivald sem boði einhvern
sannleika.
Hann ræðir þó í framhaldinu það
umdeilda hugtak vísindahyggju sem
hann skilgreinir sem „ofurtrú á vísindin
og aðferðir þeirra“. Sá sem aðhyllist vís-
indahyggju er þannig „þeirrar trúar að
vísindalegar aðferðir eigi erindi [sem víð-
ast]“ (bls. 201). Hér er því enga gagnrýni
á vísindin sem slík að finna, einungis þá
tilhneigingu sumra vísindahyggjumanna
að gera lítið úr spurningum sem fara út
fyrir þekkingarsvið og aðferðafræði vís-
indanna. En að mati Björns er einmitt
einhverjar mikilvægustu spurningar
mannlegrar tilvistar að finna þar. Af
því leiðir að vísindahyggjan getur verið
beinlínis hættuleg og opnað dyrnar að
tómhyggju. Björn kallar það gælukenn-
ingu sína að leitin að sjálfsþekkingu fari
í gegnum tómhyggjuna og þaðan til
vísindanna (bls. 205–206). Hér er reynd-
ar fleira sem minnir á Kierkegaard, en
útlistun Björns á hreyfingunni frá tóm-
hyggju til vísindanna svipar meira en
lítið til greininga danska heimspekings-
ins á hinum ólíku tilvistarstigum.3 Björn
virðist líta á vísinda- og tómhyggju sem
einhvers konar tilvistarstig af svipuðum
toga og Kierkegaard greindi. En líkt og
Kierkegaard í tilvistargreiningu sinni,
vill Björn meina að það sé alfarið undir
einstaklingnum sjálfum komið að kom-
ast af einu stigi og yfir á annað.
Björn segir vísindahyggjuna og tóm-
hyggjuna „nærast hvor á annarri“ (bls.
207). Hann bendir á verstu afleiðingar
vísindanna, kjarnorkuvopn og útrým-
ingarbúðir, sem skýrustu dæmin um
tómhyggjuna sem getur verið fylgifiskur
vísindanna þegar einhver mikilvægustu
viðfangsefni mannlegrar tilvistar eru
send í útlegð og mikilvægi þeirra hafn-
að. Í lokin segist Björn þó ekki hafa nein
svör, en bendir á að lausnin geti þó hvorki
falist í blindri trú á vísindin, né trú á ekki
neitt (bls. 208).
Eitthvað annað er ekki einungis stór-
áhugavert greinasafn eftir einn mikilvæg-
asta heimspeking Íslands – heldur einnig
mikilvæg samantekt á íslenskri megin-
landsheimspeki og helstu hugðarefnum
hennar við lok síðustu aldar og í byrjun
þessarar. Verkið ætti þó að höfða langt út
fyrir raðir áhugafólks um meginlands-
heimspeki og raunar heimspeki sem
slíka. Enginn, sem hefur áhuga á hugvís-
indum almennt eða stóru spurningunum,
verður svikinn. Ásamt léttum og gaman-
sömum tón sem gerir ritið skemmtilegra
en maður á að venjast þegar kemur að
heimspekiritum (og aðgengilegra fyr-
ir áhugafólk og byrjendur), þá er eitt
aðaleinkenni Björns aðdáunarverður
hæfileiki til að útskýra og ræða allra
flóknustu hugmyndirnar og heimspek-
ingana á skýran og einfaldan hátt. Breitt
áhugasvið og þekking á mörgum ólíkum
málefnum, ásamt því hvernig hann leitar
fanga í ólíklegustu heimildum (frá Jónasi
Hallgrímssyni til Einars Áskels!), eru svo
einnig stór þáttur í að skrif Björns eru
alltaf áhugaverð og skemmtileg aflestrar.
Jóhann Helgi Heiðdal
Hugur 2018meðoverride.indd 131 24-Jul-18 12:21:28