Úrval - 01.05.1968, Blaðsíða 15

TÍMAMIÐSTÖÐ HEIMSINS
13
straumar báru þá af leið. Afleið-
ingin varð sú, að þeir voru oft
fleiri hundruð mílur fjarri þeim
stað, sern þeir héldu sig vera á. Og
þúsundir skipa villtust af leið og
strönduðu á skerjum og grynning-
um. Siglingaþjóðir gerðu sér það
ljóst, að til þess að forðast slíkt
yrði að finna nákvæmari aðferð
til þess að mæla hnattlengd. Og
árið 1598 bauð Philip III. á Spáni
100.000 krónur hverjum þeim er
það gæti. Hollendingar buðu 10.000
flórínur, og Bretar buðu ennþá bet-
ur með 20.000 sterlingspundum.
En það var aðallega í þeim tilgangi
að leysa lengdargráðu-vandamál-
ið, sem Charles konungur II. lét
reisa Konunglega stjörnuturninn í
Greenwich árið 1675.
Glöggir vísindamenn gerðu sér
grein fyrir því, að útreikningur
hnattlengdar byggðist eingöngu á
því, að hægt væri að mæla tím-
ann nákvæmlega. Og ástæðan er
þessi: Jörðin snýst heilan hring —
360 gráður — á hverjum 24 klst.
Þannig hreyfðist hún um 15 gráður
á hverri klukkustund. Gerum nú
ráð fyrir, að skip sigli frá Lissabon,
þegar sólin er í hvirfildepli. Gerum
ennfremur ráð fyrir, að um borð sé
klukka, sem stillt er samkvæmt
Lissabon tíma. Ef skipstjórinn
miðaði nú með sextung á sólina í
hvirfildepli, þriðja daginn í hafi,
og kæmist að raun um, að það væri
nákvæmlega einnar klukkustundar
munur á milli Lissabon-tíma og
skipstímans, gæti hann vitað, að
hann hefði ferðast 15 gráður, og
þannig reiknað út hnattlengd stað-
arins.
Það sem sæfarar þörfnuðust því
augljóslega var nákvæmari klukka.
(Beztu klukkur þess tima voru
dingul-klukkur, sem ekki gátu
mælt tímann á hafi úti). Og upp-
finningamaður þessarar mikilvægu
klukku kom úr ólíklegustu átt.
Hann hét John Harrison, og var
ungur smiður í sveitaþorpinu
Lincolnshire. Hann bjó til klukk-
ur í tómstundum sínum (hann bjó
jafnvel til klukku með gangverki
úr tré). Árið 1726 hafði hon-
um tekizt að búa til klukku, sem
mældi tímann svo nákvæmt, að
ekki skeikaði nema nokkrum sek-
úndum á mánuði, og nú áleit hann,
að sér gæti tekizt að búa til klukku
sem væri eins nákvæm á hafi úti.
Að þessu starfaði hann það sem
eftir var ævinnar.
Til þess að hljóta 20.000 punda
verðlaunin varð Harrison að smíða
klukku, sem væri nógu sterkbyggð
til þess að þola sjóferðina frá Eng-
landi til Vestur-Indía og heim aft-
ur, nógu sveigjanleg til þess að
bæta upp muninn á hita og raka,
og nógu nákvæm til þess að ákveða
hnattlengdina þannig, að ekki
skeikaði um meira en hálfa gráðu.
í fyrstu tilraun bjó hann til fyr-
irferðarmikinn krónómeter, sem
var um 72 pund á þyngd. Hann
náði góðum árangri, en þó ekki
nógu góðum. Og það var ekki fyrr
en 1761, að hann gerði sína 4. til-
raun, með klunnalegu úri ca. 5
tommur í þvermál, sem átti eftir
að verða frægt í sjósögunni.
John Harrison var þá orðinn 68
ára gamall og of þreklítill til þess
að fara sjálfur í reynsluferðina.