Andvari - 01.07.1962, Qupperneq 93

SVERRIR KRISTJÁNSSON:
Skúli Magnússon
og upphaf Reykjavíkur
i
Hver sá seni flettir blöðum íslandssögunnar hlýtur að furða sig á því, hve
þar eru margar eyður þegar borin er sarnan við sögu annarra þjóða Evrópu,
einnig þeirra sem eru okkur skyldastar. Þegar þjóðveldistímabilinu lýkur er í
raun og veru mjög fátt um dramatíska drætti í þessari sögu, enda vantar í hana
flesta þá þætti, sem eru kaflafylli í sögu erlendra þjóða. Til að mynda linnst
þar ekki lénsskipulag í evrópskum skilningi, ekki heldur bændaánauð eða átt-
hagafjötur, síðast en ekki sízt vottar þar ekki fyrir borgum, er í Evrópusögu
vom óróinn og vaxtarbroddur allrar sögulegrar þróunar. Borgir, borglífsmenning
og borgarastétt áttu á íslandi hvorki ætt né óðul í meira en níu aldir. Því hvílir
einhver fásinnisblær yfir sögu vorri lengst af og fábreytni, „þróun“ bennar er
öfugþróun, og nálgast stundum úrkynjun. f níu aldir örlar varla á félagslegri
nýsköpun eða nýrri verkaskiptingu með þjóðinni, saga hennar streymir frarn í
farvegi stétta, sem skiptast í bændur og vinnuhjú. Allt frá viðtöku Jónsbókar
1281 var reynt að afstýra því, að aðrar atvinnustéttir kæmust á legg á íslandi.
Höfundar Jónsbókar hafa gert sér sérstakt far urn að binda búlausa menn
í vistir: hver bóndi skal halda að minnsta kosti tvo vinnumenn tvö misseri, ef
hann á hundrað hundraða eign. (Kap. 26). En í 27. kap. er þeim bannað að
reisa bú, sem á minna fé en virt er til 5 hundraða. Um miðja 14. öld má sjá af
þeirri tilskipun, sem kölluð er Réttarbót Magnúss konungs Eiríkssonar 1350,
að kominn er vísir að nýjum atvinnustéttum í landinu. Þar er fyrst að telja lausa-
mennina, sem verið hafa vandræðabörn íslenzkrar löggjafar allt fram á þessa
öld. Svo virðist sem lausamenn hafi fram til þessa mátt stunda sína ígripavinnu,
ef þeir gyldu tíund til þriggja hundraða. En réttarbótin hækkar þetta mark og
gerir lausamanni skylt að eiga 5 hundraða eign. Skulu þeir þá gjalda 20 álnir
til konungs á hverjum misserum. Heitir þetta lausamannstollur og má enginn
vera lausamaður nema hann greiði þennan toll. Þeir sem greiða lausamanns-
toll samkvæmt þessum skilyrðum mega að ósekju „fara með kaup sín og vaming
sunnan lands oo norðan, austan og vestan."
O ' O