Andvari - 01.07.1962, Page 103

ANDVARI
SKÚLI MAGNÚSSON OG UPPHAF REYKJAVÍKUR
213
jiað tillaga nefndarinnar, að Reylcjavík yrði gerð að kaupstað og liöfuðstað lands-
ins og biskup og skóli fluttir jrangað. Þrátt fyrir allt höfðu iðnaðarstofnanimar
aukið svo veg Reykjavíkur, að Landsnefndin taldi hana verðuga Jress að verða
miðstöð íslands.
Skúli Magnússon hafði mátt horfa á það, án þess að fá að gert, hvernig
Almenna verzlunarfélagið lagði smárn saman hald á iðnaðarstofnanimar, óska-
barn hans, og murkaði úr þeim lífið. Hann hugsaði félaginu þegjandi þörfina
og hafði nánar gætur á öllum athöfnum þess. Árið 1768 gaf það slæman högg-
stað á sér: kornbirgðir Jiess, er senda skyldi til íslands þá um sumarið, reyndust
við skoðun í Kaupmannahöfn skemmdar og var lagt bann við að flytja út til
íslands. En félagið skeytti þessu engu og flutti mélið yfir hafið þótt úldið væri
og rnyglað. Þegar komið kom til íslands var um 1000 tunnum fleygt í sjóinn
að undirlagi Skúla. Danska stjómin skipaði nefnd lil að dæma í þessu máli
og í byrjun árs 1772 var félagið dæmt til að greiða 4400 dali í skaðabætur og
var fé þetta lagt í sjóð, Mjölbótasjóðinn, sem varið var síðar til þarfa landsins.
Sama ár lét stjórnin undan þrábeiðni Skúla Magnússonar að skipa nefnd til að
rannsaka meðferð Almenna verzlunarfélagsins á iðnaðarstofnunum. Ilafði
stjórnin lengi hummað Jretta fram af sér, en varð nú við tilmælum hans. Þetta
mál varð bæði þvælið og langsótt. í nefndina voru skipaðir tveir íslendingar og
dæmdu þeir félagið 1773 til að greiða hluthöfum stofnananna 46,000 rd. í
skaðabætur. Urskurði Jressum var hrundið í yfirrétti, en málið var ekki til lykta
leitt fyrr en 1779 og lauk því með sætt. Þá var Almenna verzlunarfélagið raunar
horfið af vígvellinum: árið 1774 veitti konungur félaginu lausn frá íslandsverzl-
uninni þótt samningur þess rynni ekki út fyrr en 1783. En svo nrjög hafði Jrað
unnið sér til óhelgi, að það mátti Jrakka fyrir að fá lausn í náð. Þess vegna lauk
hinu langa máli Skúla við Ahnenna verzlunarfélagið raunverulega með sætt
við dönsku stjómina eða konung. Varð það að samkomulagi, að hluthöfum iðn-
stofnananna skyldu greiddar 15,000 rd., en jafnframt afsöluðu þeir sér verk-
smiðjununr að fullu og öllu í hendur konungi. Með þessari sættargerð var með
öllu lokið afskiptum Skúla Magnússonar af iðnaðarstofnununum.
5
Árið 1774 tók konungur í annað sinn að sér verzlunina við þessa vandræða-
Jrjóð sína á íslandi. Með sættargjörðinni við Skúla Magnússon 1779 urðu Inn-
réttingarnar konungseign að fullu formi. Þegar Almenna verzlunarfélagið hætti
höndlun á íslandi voru eignir þess þar virtar og þá einnig iðnaðarstofnanimar.
Samkvæmt skoðunargerðinni vom tíu af húsum stofnananna komin öll í mikla
niðurníðslu, flest meira eða minna fúin og sum kornin að niðurfalli. Húsin voru