Andvari - 01.07.1962, Page 124

234
ÓLAFUR JÓNSSON
ANDVARI
andi lífi. Ég man ekki í svip eftir mörg-
um jafn-næmlegum og upplifuðum barn-
lýsingum og þcssari, og raunar á sagan í
heild sér enga hliðstæðu í íslenzkum bók-
menntum svo mér sé kunnugt. Ekki
verða heldur merkt í sögunni áhrif ann-
arra höfunda íslenzkra. Höfundur virð-
ist hafa allt sálarlíf drengsins á fingrum
sér og hann megnar að veita þessum
skilningi fullgilda listræna túlkun, í
senn fjölbreytilega og sérlega trúverðuga.
Þetta birtist ekki sízt í lýsingu umhverf-
isins og hlutverki þess í hugarheimi
drengsins. Hinir smæstu hlutir öðlast þar
nýtt og oft öfugsnúið líf, sálarangist
drengsins teygir krabbaarma sína um allt
sögusviðið, hinir sakleysislegustu hlutir
og atburðir öðlast nýja, óvænta og víð-
tæka skírskotun. Þó er hvergi slakað á
raunsæiskröfunni: sögusviðinu, íslenzku
sjóþorpi í uppgangi, er einmitt rnjög
sannlega lýst og svo viðhorfi hinna görnlu
heimamanna á útjaðri þorpsins utanveltu
við nýja þróun. Allt þetta er á baksviði
sögunnar og lætur ekki mikið yfir sér,
en eykur mjög á sannleikssvip hennar.
Og mannlýsingar eru hér að sama skapi.
Móðir drengsins, Þórunn, er ekki síður
haglega gerð persóna cn drengurinn
sjálfur: hún er næsturn öll af hinu illa
en hvergi örlar á hlutdrægni í lýsing-
unni, konan er sönn og lifandi í ömur-
leik sínum. Fullkomið vald hennar yfir
drengnum verður skiljanlegt og eðlilegt
vegna raunsæis lýsingarinnar, viðskipti
þeirra mæðgina að sögulokum, til Bæmis,
verða áhrifamikil vegna hófstillingar
sinnar og sennileika. Sambýliskonan
Guðrún er eðlilegur fylgifiskur móður-
innar, lágkúran sjálf og skaðvænlegt
meinleysið. Báðar þessar konur njóta
skilnings og hlutlægni höfundarins:
óhugnaður þeirra verður enn ríkari vegna
þess hvað þær eru trúlegar persónur, lcs-
anda finnst hann þekkja þær sjálfur, og
um leið öðlast þær víðtækara skáldlegt
gildi. Afi drengsins og amma verða á
hinn bóginn svipdaufari og þáttur þeirra
óljósari í sögunni: höfundur virðist að
svo komnu ekki kunna jafngóð tök á
heilbrigðu einlægu lífi og gervilífi kvenn-
anna í sögunni, og fer reyndar fleirum
svo; þó nýtur lýsing þeirra margra kosta
höfundarins eins og hinar fyrrtöldu
persónur. 1 næsta húsi herjar krabba-
meinið sem síðan leggur undir sig sálar-
líf drengsins, og herbcrgismönnum þess
eru gerð góð skil. Einar eldri kernur
ekki sjálfur mikið við sögu, beint, en því
meira óbeint, og mynd hans hæfir þessu
hlutverki vel: lánleysið sjálft uppmálað
cn fer þó sínu fram og lifir eigin lífi í
trássi við annað sögufólk (sbr. háttalag
hans í gjánni og sjálfan dauða hans að
lokum), ævinlega séður úr fjarska. Kona
hans er aðeins fylling og skýring við
þessa mynd, en Einar yngri er með sín-
um hætti hliðstæða Ólafs, sögumannsins:
hans líf er hið heilbrigða, „eðlilega"
drengjalíf sem Ólafur þráir öðrum þræði
en tæpast heils hugar og getur aldrei
eignazt. Þá er dóttirin Nanna skemmti-
leg kvenlýsing og trúlega raunsönn: í
andakukli þeirra þorpskvenna birtist
áhrifameiri lýsing en löng útmálun á
andlegu viðhorfi þeirra, áhugaefnum og
trú. (Meðal annarra orða: er fullkomin
hefð komin á það að „andalæknar" skuli
heita Friðrik í skáldsögum1?) Og allt
þetta hrollkcnnda, óhugnanlega baksvið
sögunnar verður til að fylla og skýra
mynd drengsins, efla henni trega. Hið
veika, vanmcgna líf hans birtist í sög-
unni í björtu og átakanlegit ljósi og hefur
miklu víðtækara gildi en sannferðug sál-
flækjulýsing ein sér. Guðbergur Bergs-
son hefur höndlað það hnoss skáldskapar
að geta gætt „einfalda" frásögn marg-