Andvari - 01.01.1978, Side 65

andvari
UM RÉTTLÆTI í ÍSLENZKUM FORNSÖGUM
63
Sama saga segir einnig af öðrum þjófi, Þórólfi heljarskinn, og urðu þau
endalok hans, að Þorsteinn goði, sem var hófsmaður um alla hluti, lét taka
hann af lífi.
En þjófnaður Þórólfs heljarskinns er ekki eina ástæðan til þess, að
lesendur Vatnsdælu fagna dauða hans. Honum er svo lýst, að hann „var
ojafnaðarmaður mikill og óvinsæll; hann gerði margan óskunda og óspekt
í héraðinu.“ Yfirleitt eru það örlög flestra ójafnaðarmanna í sögunum, að
þeir falla fyrir vopnum, eins og raunar er hermt í Orkneyingasögu: „En
ójafnaðarmönnum fer svo flestum, að þeir látast í hernaðinum, ef þeir
taka sig eigi sjálfir frá.“ Ójafnaðarmenn í sögunum eru ekki einungis sekir
um víg og annan óskunda, heldur neita þeir flestir „að bæta það, sem þeir
misgera“. Hér má minna á nokkur dæmi: „Styr var héraðsríkur og hafði
fjölmennt mjög; hann átti sökótt við marga menn, því að hann vo mörg
víg, en bætti engi.“ (Eyrbyggja saga, sbr. og viðbrögð Styrs í Heidarvíga
sögu: „Eigi hef ég bætt víg mín hingað til dags.“) Jöður . .. var garpur
mikill og höfðingi, ódæll og lítill jafnaðarmaður við marga menn, ríkur í
héraðinu og stórráður, vígamaður mikill og bætti menn sjaldan fé, þótt
hann vægi.“ (Fóstbræðra saga). „Þorbjörn . . . var stórættaður maður og
höfðingi mikill og hinn mesti ójafnaðarmaður, svo að engir menn þar um
Isafjörð báru styrk til neitt í móti honum að mæla.“ (Hávarðar saga). Eftir
víg Ólafs svarar hann beiðni Hávarðar um bætur á þessa lund: „Kunnugt
er það, Hávarður, að ég hefi margan mann drepið; þótt menn hafi saklausa
kallað, þá hefi ég engan fé bættan.“ „Þjóstólfur ... var styrkur maður
og vígur vel og hafði margan mann drepið og bætti engan mann fé.“ (Njála).
>,Maður er nefndur Þorbjörn, auðugur maður og ódæll og vígamaður mikill
°g hinn mesti ójafnaðarmaður. Hann hafði búið í öllum landsfjórðungum.
Höfðingjar og öll alþýða höfðu þenna mann brott gert, hver úr sínum
landsfjórðungi, fyrir sakir ójafnaðar og vígaferlis. Engan mann hafði hann
fé bætt.“ (Króka-Rejs saga). Þessi dæmi verða látin nægja, og er þó af
fleirum að taka. Nú er það eftirtektarvert, að sömu einkenna gætir oft í
fari ójafnaðarmanna: óvinsældir, ofbeldi, neitun að bæta fyrir víg; þeir
svara illu til, ef þeir eru beðnir bóta, og falla að loku.m fyrir vopnum ungl-
ings (Ljótur í Hávardar sögu, Jöður í Fóstbrædra sögu, Styr í Heiðarvíga
SÖQU, Þorbjörn í Króka-Rejs sögu) eða gamalmennis (Þjóstólfur í Njálu,
Þorbjörn í Hávarðar sögu). Þótt um stórættaða höfðingja sé stundum að
rseða, þá sýnir afstaða höfunda það glögglega, að slikir menn eiga skilið
að falla. Hér kemur því fram sama hugmyndin og í húmanistaritum frá
fólftu öld, að réttmætt sé að taka harðstjóra af lífi.17
Þó er ein harla merkileg undantekning frá þessari reglu: aðalhetjan í
Hrajnkels sögu deyr á sóttarsæng. Nú er mynztur þeirrar sögu á marga
lund áþekkt þeim frásögnum af ójafnaðarmönnum, sem hér hefur verið