Andvari - 01.01.1978, Page 68

66
HERMANN PÁLSSON
ANDVARl
son skilur betur en Sámur eðli harðstjórans og segir við Sám: „Eigi veit
ég, hví þú gerir þetta; muntu þess mest iðrast sjálfur, er þú gefur honum
líf.“ Hér er því um að ræða andstæðar skoðanir um réttlæti: hvort harð-
stjóra eigi að taka af lífi, eins og Þorkell Þjóstarsson vill, eða hvort rétt-
ara sé „að tempra réttlætið við miskunnina“, eins og Sámur heldur fram.
Hugmynd Þorkels um harðstjórann reynist að sjálfsögðu rétt, þar sem
Hrafnkell drepur bróður Sáms og hrekur hann síðan sjálfan, en allt um
það nýtur Hrafnkell ekki sigursins lengi: „Hann varð ekki gamall maður
og varð sóttdauður.“ Ójafnaðarmaðurinn hlýtur því að lokum að gjalda
ranglætis síns.
Einhver skýrasta andstæða við ójafnaðarmenn í sögum er höfðinginn
Bjarni á Hofi í Þorsteins þætti stangarhöggs. Einum manni Bjarna er svo
lýst: „Þórður var ójafnaðarmaður mikill, og lét hann marga þess að kenna,
er hann var ríkismanns húskarl. En eigi var hann sjálfur að meira verður,
og eigi varð hann að vinsælli.“ Þeir Þórður og Þorsteinn etja saman hest-
um, og þá lýstur Þórður Þorstein með hestastafnum, og Þorsteini er gefið
viðurnefnið stangarhögg. Faðir Þorsteins hvetur son sinn að leita hefnda,
og Þorsteinn spyr Þórð: „Vita vildi ég það, Þórður minn, hvort það varð
þér voðaverk, er ég fékk af þér högg í fyrra sumar á hestaþingi, eða hefir
það að vilja þínum orðið, (og hvort bæta) muntu þá vilja yfir.“ En eins
og aðrir ójafnaðarmenn svarar Þórður skætingu: „Ef þú átt tvo hvoptana,
þá bregð þú tungunni sitt í hvorn og kalla í öðrum voðaverk, ef þú vilt,
en í öðrum kalla þú alvöru. Og eru þar nú bætmmar, þær er þú munt af
mér fá.“ Eftir það vegur Þorsteinn Þórð, og nokkru síðar falla tveir aðrir
menn Bjarna fyrir vopnum Þorsteins. Spurning Þorsteins er mjög athygl-
isverð, þegar við höfum í huga greinarmuninn, sem gerður var á þrenns
konar verkum: „Guð dæmir ekki vodaverk (þ. e. slys) né naudungarverk,
heldur sjálfsverk þess er vinnur, hvort er það er gott eða illt.“18 Með öðr-
um orðum, þá er ekki hægt að sakfella menn fyrir slys eða verk, sem þeir
eru neyddir til að gera móti vilja sínum, heldur einungis fyrir sjálfsverk
þeirra, sem þeir vinna af eigin hvötum eða samþykki. Þannig er húsbruninn
í Grettlu, þegar Þórissynir láta lífið, talið ,,voðaverk“ eða slys, af þeirri
einföldu ástæðu, að Grettir ætlaði ekki að vinna mönnum mein, heldur
vildi hann ná í eld handa skipverjum sínum. Og svipuðu máli gegnir um
skógarbrunann í ölkofra þœtti, sem er voðaverk. I Orkneyinga sögu lætur
Magnús jarl þau orð falla við Lífólf, sem neyddur er til að höggva jarl:
„Eigi skaltu gráta þetta . .. og eigi skaltu hræðast, því að þú gerir nauðugur,
og sá er þér nauðgar, misgerir meira en þú.“ En Þórður í Þorsteins þœtti
stangarhöggs hefur hvoruga afsökun, heldur er hvorki um „voðaverk“ né
„nauðungarverk" að ræða, og auk þess hikar hann ekki við að móðga Þor-
stein, þegar hann biður bóta. Samkvæmt siðaskoðun miðalda er það algerlega