Andvari - 01.01.1985, Síða 133

ANDVARI
TÓNLIST, RÉTTLÆTI OG SANNLKIKUR
131
kvíða og trega, en einkum þó minningar: „bergmál frá ævinnar liðnu
clögum,“ segir í kvæðinu.
Eduard Hanslick hét maður sem bjó í Vínarborg og var frægastur tón-
listargagnrýnenda á ofanverðri öldinni sem leið. Hann skrifaði bók um
fegurð tónlistar og lét þar getið tuttugu og flmm höfunda eða svo sem allir
höfðu halcfið því fram að tónlist þjónaði einu og aðeins einu hlutverki: því
að láta tilfinningar í ljósi.4 Fegurð tónlistar — það var heiti hókarinnar — var
samin til þess öðru fremur að kveða niður þessa kenningu, til að mynda
með margvíslegum dæmurn. Ég ætla ekki að reyna að feta í fótspor
Hanslicks, helclur láta það nægja hér og nú að segja allt hið sama gilda um
tilfinningalíf okkar yfirleitt og gildir um ástina sérstaklega. „Geðshræringar
eru skoðanir,“ skrifaði Jean-Paul Sartre; þetta er það bezta sem hann sagði
um dagana.5 Hann á við það að ótti er á parti sú skoðun að hætta steðji að,
tilhlökkun sú að gott sé í vændum. Slíkar skoðanir eru þættir í hverri geðs-
hræringu, innbyggðar í þær, en ekki eitthvað óskylt sem fylgir þeim. Frá
mínu sjónarmiði þessa stundina skiptir jjað mestu um jæssa kenningu að
eftir henni eru allar geðshræringar fólks í eðli sínu annaðhvort sannar eða
ósannar. Ef okkur er sýnt fram á það þegar við hræðumst að engin hætta
vofi yfir, á óttinn að hverfa eins og dögg fyrir sólu, alveg eins og við látum
af sannfæringu - eða eigum að láta - ef hún er ósönn.
Með þessum rökum þykist ég geta vísað á hug þeirri hugsun að veldi
tónlistarinnar spretti af tilfinningum. Fögnuður eða tregi sem tónlist vekur
okkur er hvorugur sannur nema af atvikum sem koma tónlistinni sjálfri
ekkert við.
II
í heimspeki Vesturlanda má greina aðra leið að hugsanlegu svari við
spurningunni um veldi tónlistarinnar. Ein elzta hugmynd heimspekings
sem sögur segja frá er hugmynd Anaxímanders frá Míletos um réttlætið
sem drottnara alheimsins:
Himnarnir og heimarnir í þeim verða lii aí'ómælinu (to apeiron), og allir hlutir sem
verða til hverf'a af'tur til upphafsins af nauðsyn, því þeir gjalda og hljóta hegningu fyrir
rangindi sín samkvæmt lögmáli tímans."
IVIeð þessum orðum Anaxímanders kviknar hugmyndin um náttúrulögmál
a blöðum sögunnar í fyrsta sinn. Einum mannsaldri síðar eða svo kemur ný
bugsun til sömu sögu og náskyld Jíessari: hún er sú að samhljómur — venju-
egur samhljómur ólíkra tóna - sé lögmálið sem allir hlutir lúta. Höfundur
þessarar hugsunar var Pýþagóras. Ég má kannski geta þess að því fer fjarri
ad þessar fornu hugmyndir séu endilega fráleitar. Það getur vel verið að
næstu framfarasporin í skammtafræði muni ráðast af réttlætiskenningu