Andvari - 01.01.1985, Blaðsíða 134

132
ÞORSTEINN GYLFASON
ANDVARI
Rawls eða hljómfræði Schönbergs. Hér er hollt að minnast þess að Clerk
Maxwell sótti grunnhugmynd frumeindafræða sinna í tölfræði um glæpi
og glæpamenn eftir Quetelet, rétt eins og Darwin fékk eina helztu hug-
mynd sína úr fólksijöldahagfræði eftir Malthus. Eðlisfræðingar sjálfir eiga
til að halda fram miklu æðisgengnari hugmyndum en þessum um framfar-
ir fræða sinna: sumir hafa sagt þau stefna á þýzka hughyggju, og aðrir að
þau muni staðfesta Bókina um veginn áður en lýkur.
Kannski hér sé leið, hjá þeim Anaxíntander og Pýþagórasi, til að gera
grein fyrir mætti tónlistarinnar: þá að tónlist höfði til réttlætiskenndar okkar
sem ætti að virðast nógu máttug til þess að gera okkur veldi tónlistarinnar
skiljanlegt. Faðir minn sagði einhvern tíma að af tónlist mætti að minnsta
kosti læra kurteisi. Kurteisin skapar manninn, segja Englendingar, og því
þá ekki hinn réttláta mann? Við þetta bætist svo að ríki réttlætisins sýnist
vera sjálfstætt ríki, óháð ríki sannleikans og vísindanna. John Rawls kenist
svo að orði í Kenningu um réttlœti:
Réttlætið er höfuðkostur á stofnunum samfélags, eins og sannleikurinn er á kenning-
um. Það er sama hversu fögur og nýtileg kenning er: ef hún er ósönn verður að breyta
henni eða hafna. Eins er um stjórnarskrár og stofnanir. Það er sarna hversu haganlega
þeim er fyrir komið, og hversu gagnlegar þær eru: ef þær eru ranglátar verður að
breyta þeim eða bylta.'
Hér eru ríkin tvö og ekki eitt. En eru þau tvö? Eru ríki sannleikans og ríki
réttlætisins tvö sjálfstæð ríki? Það er ein bærileg ástæða til að spyrja þessarar
spurningar: réttlæti er sanngirni, að minnsta kosti á íslenzku. Ég hef reynd-
ar gengið lengra og lialdið því fram á öðrum vettvangi, og reynt að rök-
styðja það að nokkru marki, að réttlæti — hvaða réttlæti sem vera skal - sé
ekkert annað en sannmæli.8 Kannski ég megi fara fáeinum orðum um þetta
efni hérna líka ef ég fer svolítið aðra leið að því en þar.
Sannmælishugsunin kviknaði fyrst af einu orði; það er eins og í kvæði
Stephans G. um hafrænuna:
mér skapar veröld með einstökum orðum
íslenzkan nú, eins og hann gerði forðum.9
En raunar þarf enga íslenzku til, sem bezt sést á því að Joel Feinberg,
einn bezti stjórnspekingur Bandaríkjanna sem nú er uppi, hefur hugsað
sömu hugsun um réttlæti og ranglæti refsinga, án þess að kunna íslenzku
svo vitað sé, og sækir hana reyndar að nokkru til annarra: Immanuels Kant
til dæmis, og þar á ofan til ýmissa bandarískra fræðimanna um refsirétt.111
Samkvæmt þessari hugsun er það eðli refsingar að vera sannur eða ósann-
ur dórnur um mann frekar en að vera einvörðungu réttlátur eða ranglátur
dómur, í einhverjum sjálfstæðum skilningi, fyrir unnið verk; það er hlut-