Uppeldi og menntun - 01.01.1994, Qupperneq 13

HRAFNHILDUR RAGNARSDÓTTIR
barna á tilteknum aldri, eða eru þroskamynstrin einstaklingsbundin? Að hve miklu
leyti er þróun þeirra háð almennum vitsmunaþroska? Hvers konar reynsla nýtist
börnum í mótun hugtaka sem þessara? Hver er t.d. hlutur upplýsinga sem þau fá í
gegnum tungumálið og samskipti við samferðamenn sína?
í þessari grein verður fjallað um hluta af stærri rannsókn sem beindist að skiln-
ingi íslenskra og danskra barna á föður- og ættarnafnakerfunum sem þau búa við,
sem og þróun skilnings þeirra á orðum og hugtökum um fjölskylduvensl á aldrin-
um 3/4-8/9 ára (Hrafnhildur Ragnarsdóttir 1989; 1990). Athyglinni verður að
þessu sinni beint að skilningi barna á venslunum að eiga pabba og að eiga mömmu og
einnig verður venslunum að eiga bróður og að eiga systur gefinn gaumur. Leitað verð-
ur svara við spurningunum hér að ofan, og jafnframt reynt að fylla í ýmsar eyður
sem fyrri rannsóknir á þessu sviði hafa skilið eftir.
TILGÁTUR OG TENGSL VIÐ FYRRI RANNSÓKNIR
Fyrri rannsóknir hafa leitt í ljós að enda þótt börn hafa einhverja vísa að hugtökum
um fjölskylduvensl á unga aldri, líða mörg ár áður en þau eru fullmótuð. Lengi
framan af eru hugtökin mjög hlutbundin og gjarnan tengd ákveðnum persónum.
Það er ekki fyrr en á skólaárum sem börn virðast skilja að um afstæð venslahugtök
er að ræða (Benson og Anglin 1987; Elkind 1962; Haviland og Clark 1974; Piaget
1947/1924).
Flestar þessar rannsóknir byggjast á skilgreiningum barna á hugtökum. Skil-
greiningar eru erfitt viðfangsefni ungum börnum, og getur beinlínis orkað tvímælis
hvort þær afhjúpa þekkingu barnanna á því hugtaki sem um ræðir eða hvort svör
barnanna endurspegla fyrst og fremst hæfni þeirra til að setja saman skilgreiningu
(Litowitz 1977), getu til að fást við orð án þess að þau tengist einhverju hlutstæðu og
skiljanlegu samhengi (Cole og Cole 1989), eða eitthvað enn annað (sjá t.d. Bryant
1990). I rannsókn minni beitti ég aðferð sem er börnum nærtækari (sjá nánar í kafla
um aðferðir hér á eftir). Byrjað var á heimavelli hvers barns fyrir sig, þar sem ég átti
von á að finna fyrstu vísa að hugtökum á þessu sviði, og spurt um vensl barnsins
við eigin fjölskyldu. Síðan voru færðar út kvíarnar og kannað hvernig hugtökin eru
yfirfærð á annað skyldfólk og loks vandalausa. Mín tilgáta var sú, að 3-4 ára börn
hafi einhvern skilning á hugtökunum mamma, pabbi, bróðir og systir. Hann sé þó tak-
markaður framan af, og ekki megi gera ráð fyrir að börn hafi náð fullu valdi á þeim
fyrr en um 8-9 ára aldur. Ég átti einnig von á því að greina megi sameiginleg ein-
kenni, eða þrep, í þróun þessara hugtaka, sem tengist aldri barnanna og víðtækari
vitsmunaþroska þeirra.
Flestir fræðimenn, sem fjallað hafa um frændsemishugtök barna, líta svo á að
félagslegur skilningur, eins og hann birtist í getu barnsins til að setja sig í spor ann-
arra, sé mikilvægur þáttur í þróun þessara hugtaka (Greenfield og Childs 1977).
Enn hefur þó ekki verið kannað kerfisbundið hvort tengsl eru þarna á milli. Ég gerði
ráð fyrir að þróun skilnings barna á fjölskylduvenslunum fylgi ákveðinni stefnu,
sem endurspegli getu barnsins til að setja sig í spor fólks í vaxandi fjarlægð frá
sjónarhóli þess sjálfs. Venslin að eiga pabba og mömmu og að eiga bróður og systur séu
11