Uppeldi og menntun - 01.09.2004, Blaðsíða 12

MÁLÞROSKI BARNA VIÐ UPPHAF SKÓLAGÖNGU:
í framangreindu. Orðaforði barna er til dæmis kominn undir því hversu mikinn orða-
forða þau komast í tæri við í sínu málumhverfi, á meðan málfræði sprettur fram hjá
börnum hvort sem talað er mikið við þau eða lítið. Frásagnarhæfni er mjög háð þjálf-
un og ýmiss konar umhverfisáhrifum, auk þess sem hún tengist alhliða þroska barns-
ins.
Ofangreind atriði þroskast með ólíkum hætti, mishratt og eiga sér blómaskeið á
mismunandi aldursskeiðum. Þó má fullyrða að málþroskinn sé í öllum atriðum enn
í mótun á grunnskólaárunum (sjá m.a. Hrafnhildur Ragnarsdóttir, 2000) og sumt -
þar á meðal orðaforði og frásagnarhæfni - geti haldið áfram að þroskast alla ævi.
Mikilvægur liður í máltöku er að ná tökum á uppbyggingu orðræðu í samfelldu
máli. Auk þess að læra orðin og hvernig form þeirra og merking breytast eftir sam-
hengi og stöðu í setningu, læra börn smátt og smátt að beita málfræði (tíðum,
fornöfnum, greini, samtengingum...) á markvissan hátt til þess að láta margar setn-
ingar loða saman og mynda eina merkingarheild. Frásögn og önnur orðræða af þessu
tagi reynir ennfremur á alhliða þroska barna, einkum vitsmuna- og félagsþroska, sem
ræður miklu um getu þeirra til þess annars vegar að skipuleggja söguefnið með hlið-
sjón af tímaröð og rökrænum venslum milli atburða og persóna, og hins vegar til að
meta þarfir hlustanda, aðlaga upplýsingastreymi jafnóðum að honum og tryggja að
hann fylgist með og skilji. í þessu skyni er nauðsynlegt að kynna persónur og sögu-
svið í upphafi og rekja síðan söguþráð og endi þannig að bæði afdrif sögupersóna og
tíma- og orsakasamhengi atburða sé skýrt. Greina þarf á milli sjáifrar atburðarásar-
innar í forgrunni sögunnar og bakgrunnsupplýsinga og túlkana af ýmsu tagi. Þetta
er meðal annars gert með því að víxla á milli aðalsetninga (oftast forgrunnur) og
aukasetninga (oftast bakgrunnur). Gæta þarf þess að sögupersónum sé vel til skila
haldið sem gera má til dæmis með því að víxla á milli nafnorða með og án ákveðins
greinis eða á milli nafnorða og fornafna. Málnotkun af þessu tagi, og geta til að skilja
og skapa lengri ræðueiningar, kemur mikið við sögu í skólastarfi og er lykillinn að
lesskilningi, ritfærni og góðu gengi í skóla yfirleitt (Dickinson og Tabors, 2001; Snow
og Tabors, 1993). Að láta börn segja sögu gefur því góða mynd af alhliða málþroska
þeirra og jafnframt af getu þeirra til að beita tungumálinu í einu af þeim mikilvægu
hlutverkum sem það gegnir.
Til eru ýmis málþroskapróf sem ætlað er að meta stöðu barna í málþroskaferlinu.
Prófin eru gjarnan stöðluð, sem þýðir að unnt er að bera hvern einstakling saman við
stóran hóp sem gengist hefur undir sama prófið við sömu aðstæður og fá þannig
mynd af stöðu hans í jafnaldrahópnum. Sum þessara prófa beinast að einstökum
þáttum málþroska. Má þar nefna HLJÓM-2 (Amalía Björnsdóttir, Ingibjörg Símonar-
dóttir og Jóhanna Einarsdóttir, 2003), sem nýverið kom út og leggur mat á hljóðkerf-
isvitund leikskólabarna. Öðrum prófum er ætlað að meta alhliða málþroska og inni-
halda spurningar og þrautir sem snúast um framburð, orðaforða, hljóðvitund, beyg-
ingar og ýmsa málfræði. Dæmi um íslenskt próf af þessu tagi er TOLD-2P sem er
íslenskuð útgáfa af bandarísku prófi með sama nafni (Ingibjörg Símonardóttir, Einar
Guðmundsson, Sigurgrímur Skúlason og Sigríður Pétursdóttir, 1995). Engin próf
mæla hins vegar á viðunandi hátt það sem skiptir kannski mestu máli, semsé hvernig
barninu gengur að nota málið í samfelldri orðræðu og nýta sér tungumálið við raun-
10
I