Uppeldi og menntun - 01.09.2004, Blaðsíða 173

GUNNAR E. FINNBOGASON
arstoðir samfélagsins. Lengst framan af höfðu Fræði Lúthers minni2 verið grunnur-
inn að kristindómsfræðslu skólans en það tók að breytast er líða tók á 20. öldina
(Gunnar E. Finnbogason, 1995). Um leið og kristindómurinn átti að halda samfélag-
inu saman átti hann jafnframt að vera uppspretta hugsjóna og gilda í skólastarfinu.
Flugmyndasögulega séð er það á síðari hluta 20. aldar sem lýðræðishugsjónin
segir einnig til sín sem mikilvæg uppspretta gilda. Þessu til stuðnings má benda á að
það er ekki fyrr en með grunnskólalögunum 1974 sem lýðræðishugtakið kemur inn í
markmiðsgrein laganna (2. gr.). Þessi þróun fór af stað þegar þjóðríkishugsjónin fór
að dofna og alþjóðavæðingin eftir stríð fór að styrkjast. Eftir síðari heimsstyrjöld var
íslenskt samfélag ekki lengur einhyggjusamfélag heldur hafði það þróast meira í átt
til fjölhyggjusamfélags. Þessar breytingar á íslandi má sérstaklega greina þegar
skólalöggjöfinni var breytt áriðl946 í tíð Brynjólfs Bjarnasonar menntamálaráðherra.
Áherslan var þar á vísinda- og skynsemishyggju og í kjölfarið fækkaði kennslustund-
um í kristnum fræðum til muna (Gunnar E. Finnbogason, 1995).
Eins og áður segir er það ekki fyrr en með nýjum grunnskólalögum 1974 sem
áhersla á lýðræðið kemur fram í markmiðsgrein laganna. Þar segir að starfshættir
skólans skuli mótast af gildum lýðræðislegs samstarfs, kristins siðgæðis og umburð-
arlyndis. Uppspretta gilda í skólastarfi á íslandi er sótt til lýðræðishugsjónarinnar og
hinnar kristnu arfleiðar. Þetta er sama áhersla og í sænsku námskránni en þar er talað
um að uppsprettu gilda í skólastarfinu sé að leita í hinni kristnu hefð og vestrænum
húmanisma (Lároplan för det obligatoriska skolvásendet, förskoleklassen och fritids-
hemmet, 1998). í nútíma samfélagi Vesturlanda hefur hin guðdómlega skipan vikið
fyrir trú á skipulag og skynsemi. Samfélaginu er ekki lengur stjórnað af geistlegu
valdi heldur hefur veraldlegt ríkisvald tekið við. Vísindalegar skýringar hafa komið
í stað hinna trúarlegu frásagna eins og t.d. sköpunarsögunnar. Giddens (1990) bendir
á að hin guðdómlega þekking hafi vikið fyrir annarri þekkingu sem á rætur í skynjun
og empirískum athugunum okkar, hin guðdómlega forsjón hafi horfið og í staðinn
komið sannindi vísinda.
Þegar áhrif kristindómsins urðu minni í upphafi 20. aldar urðu vísindin hin nýju
trúarbrögð og þegar nýjar vísindalegar uppgötvanir og ný sýn á veruleikann styrkt-
ust mótaðist skólinn af ákveðinni vísindahyggju (Telhaug, 1994). Gerður var greinar-
munur á staðreyndum og gildum þar sem vísindin stóðu fyrir hið fyrra en kirkjan
fyrir hið síðara (von Wright, 1986). Grunnhugmyndin var sú að vísindin skyldu
leggja grundvöllinn að hinu góða samfélagi (sbr. pósitívisminn). Uppbygging samfé-
lagsins skyldi hvíla á sönnum vísindalegum grunni (Liedman, 1999). Hinn vísinda-
legi skilningur á veruleikanum hefur þær afleiðingar að gengið er út frá því að hægt
sé að finna skynsamlegar skýringar og lausnir á öllu er snýr að mannlegu samfélagi.
Vandinn er hins vegar sá að vísindin gefa svör við því hvernig heimurinn er upp
2 Siðbótarmaðurinn Marteinn Lúther (1483-1546) samdi Fræði minni 1529. Áður fyrr áttu íslensk
ungmenni að kunna Fræðin, eða kverið eins og þau vom kölluð, utan að til fermingar. Fræðin
minni samdi Lúther í því skyni að gera fólki innihald kristinnar trúar aðgengilegt. Forsenda
Fræða Lúthers er sá skilningur kristinna manna, að sérhver maður lifi í samfélagi við Guð. Fræð-
in mynduðu rammann um trúarlegt uppeldi meðal lútherskra manna þ.á m. á íslandi.
171