Vaki - 01.09.1952, Blaðsíða 96

þurfa að leita orsaka, spyrja „hvers
vegna?“, og meðferð hans á vandanum
hefði hneykslað hvern upplýsingarmann
á öld franska klassisismans. Miðalda-
manni var guð jafn sjálfsagður og hinn
sýnilegi heimur, en guði var úthýst í
lýsingum átjándualdarmanna á lífinu,
þar sem þeir skildu hann ekki, hann
sem er fyrirfram óskiljanlegur. Renis-
ansmenn höfðu i’ökhugsunina fyrir sinn
guð, og eina enska skáldið sem kemst
nærri því að verðskulda nafnið renisans-
skáld, Milton, talar um Messías sem hin
„réttu rök“. Á átjándu öld var heim-
spekin hugmyndir, rökfræði og sið-
fræði. Guð miðalda var guð ástar, enda
segir Dante í lok Divina Comedia: „Ást-
in sem hreyfir sól og önnur himin-
tungl,“ og lýsir þar heiminum í einni
ljóðlínu. Þannig var heimspeki miðalda
ást og trú. Miðaldir einar hefðu getað
alið Thomas Aquinas. Hann eyddi ævi
sinni í að sanna, að guð yrði ekki fund-
inn nema með rökhugsun einni, hann
lauk ævi sinni með orðunum: „Eg hef
séð þá hluti, sem gera að engu allt sem
ég hef skrifað.“ Grunntónninn í við-
horfum renisansmanna var áhyggju-
leysið, enda svipaði þeim til Breta á
dögum Viktóríu drottningar að því leyti,
að þeir þóttust alls vísari og héldu að
allt leiddi til hins bezta.
Þeir sem vitið höfðu meira vissu hve
langt var í land að hinum ómengaða
sannleik, og þeim stóð ógn af myrkr-
unum sem umluktu mennina. Pascal var
ef til vill mestur í þeirra hópi. Hann
sá að þegar maðurinn finnur til eigin
eymdar í smæð sinni og einveru, leit
ar hann sér undankomu við dægrastytt-
ingar. Harmleikurinn er kennimerki
klassisismans. Á miðöldum ríkti gaman-
leikurinn og þá var Divina Comedia
mest allra kvæða, kölluð kómedía eða
gleðileikur af því einu að henni lauk
vel. Er ekki fjarri lagi að halda, að mið-
aldamenn hafi séð gleðileik í krossfest-
ingu Krists.
Shakespeare ber öll þessi einkenni.
1 Lear konuncji (King Lear) flytur hann
allan heiminn niður í leiksviðið; í
Storminum (The Tempest) færir hann
guð niður á sviðið. Ekki er stórt bil
milli smáheims og stórheims, himna-
ríki er í nánd, efni og andi eru eitt. I
augum Shakespeares er maðurinn alltaf
eitthvað meira en einstaklingur af teg-
undinni homo sapiens, og mannkynið
er meira en allir einstaklingar saman-
lagt. Það er líkami Krists og endurskin
guðs, hver einstakur er endurskin allra.
Hinir merku bókmenntagagnrýnendur
nítjándu aldar studdust í athugunum
sínum við þá kenningu, að Shakespeare
væri mestur sálfræðingur í bókmennt-
um, og er ekki gott að fortaka það. En
þeir vissu ekki, að Shakespeare taldi
ekki nóg að líta á manninn, manninn í
sjálfu sér. Hann var ekki þeirra tíma
Freud. Að sjálfsögðu fylgdist hann nógu
vel með samtíð sinni til þess að láta
ekki framhjá fara greiningu þá á mann-
legum efnum sem renisansmenn stund-
uðu. Og hann var nægilega snjall leik-
ritahöfundur til að sjá annmarka mið-
aldaleikja, og þá helzt hina ýktu ein-
földun persónanna. En ekki þarf annað
en bera saman Shakespeare og öld hans,
menn sem voru á líku reki og hann, t.
d. Bacon og Jonson sem sálfræði var
rík í huga, til að sjá hve sýn hans á
mannlífið var ólíkt dýpri.
Shakespeare spyr aldrei „hvers
vegna?“ Margir gagnrýnendur hafa
fundið að persónu Iagós í Othello, því
hann er illur án þess frekari grein sé
gerð fyrir illsku hans. Klassískt sinnað-
ir höfundar hefðu viljað sýna hvers
vegna Iagó var illmenni, en látið hinu
lítilsvirta melódrama eftir lýsingar á
TlMARITlÐ VAKI
94