Hugur - 01.06.2008, Síða 105

Gagnrýnar manneskjur
103
ástands eða hugmyndafræðilegrar sannfæringar hjá gerandanum, sem
einkenndist kannski fyrst og fremst af ótrúlegri grunnfærni.8
Arendt heldur svo áfram og segir:
Hversu ómennskar sem athafnirnar voru, þá var gerandinn [Eichmann]
hvorki ófreskja né djöfull, og eina persónueinkennið sem mátti greina
bæði í fortíð hans og í hegðun hans við réttarhöldin og undangengnar
yfirheyrslur, var eitthvað algjörlega neikvætt: það var ekki heimska heldur
sérkennilegt getuleysi til að hugsa sem var honum gjörsamleg eiginlegt.
I framhaldi af þessu setur Arendt fram nokkrar spurningar:
(1) Getur verið að illvirki, ekki bara yfirsjónir heldur eiginlegar gjörðir, séu
möguleg þrátt fyrir algeran skort, ekki bara á ,grunn-áhugahvöt‘ (eins og
talað er um í lögum) heldur á allri áhugahvöt, sérhverri kveikju áhuga og
vilja?
(2) Er illmennska, hvernig svo sem við skilgreinum hana ... ekki nauðsynlegt
skilyrði fyrir því að fremja illvirki?
(3) Er dómgreind okkar, hæfileikinn til að greina rétt frá röngu, hið fagra frá
hinu ljóta, komin undir hæfileika okkar til að hugsa?
(4) Getur verið að getuleysi til að hugsa og hrikalegir misbrestir í því sem við
köllum gjarnan samvisku fari saman?
Kveikjan að þessum spurningum er það sem Arendt varð vitni að í réttarhöld-
unum yfir Eichmann, en það eru ekki réttarhöldin sjálf eða Eichmann sem slíkur
sem er viðfangsefni hennar. Og það er heldur ekki mannvonska — það persónu-
einkenni að vilja öðrum illt - sem hún hefúr áhuga á. Viðfangsefnið er hugsun,
þetta hversdagslega fyrirbæri - sem þó er kannski ekki jafn hversdagslegt og við
viljum vera láta.
Astæðan fyrir því að Eichmann var fær um þau illvirki sem hann framdi, ýmist
beint eða óbeint, var að mati Arendt skortur á hugsun og þar með skortur á dóm-
greind. Hann gerði það sem hann gerði án þess svo mikið sem reyna að dæma
um réttmæti verkanna. Það var ekki að hann væri sérstaklega illa innrættur og
að hann gerði illvirkin af illum hvötum eða að hann hefði hugmyndafræðilega
sannfæringu sem knúði hann til illra verka. Og það var heldur ekki svo að hann
velti því fyrir sér hvort það sem hann gerði væri rétt en að hann væri bara svo
skelfing tregur að honum yrði fótaskortur í vangaveltunum og kæmist að fráleitri
niðurstöðu. Nei, Arendt segir að Eichmann hafi framið illvirkin af einkennilegu
og inngrónu hugsunarleysi.
Sá sem fremur illvirki af hugmyndafræðilegri sannfæringu er vissulega fær um
að gera mjög slæma hluti — eins og dæmin sanna - en hann er ekki fær um
óendanleg illvirki, eins og Arendt orðar það. Eichmann var hins vegar fær um
8 Hannah Arendt, „Hiinking and moral considerations", Respomibility and Judgment, Schocken
Books, New York 2003, bls. 159.