Hugur - 01.06.2008, Síða 146

144
Björn Þorsteinsson
En eins og áður sagði er eitthvað gruggugt við þessa framsetningu á hugsun
Hegels. Ef eðli mannsins felst í frelsinu til að segja nei, til að biðja um eitthvað
annað og meira en það sem fyrir liggur hér og nú — þá er þetta frelsi orðið að
innantómu orði í draumalandi endaloka sögunnar, hinni endanlegu og fullkomnu
samfélagsvél sem sinnir öllum þörfum og sér til þess að allir eru ekki bara sáttir
heldur alsælir. Og þá þurfum við að spyrja okkur: var það þetta sem við vildum?
Hvað er manneskjan? Var hún þá, þegar allt kemur til alls, ekkert annað og meira
en þettdi Eða, svo leitað sé aftur inn á svið túlkunardeilna að hætti heimspeki-
legrar ritskýringar: fær túlkun Fukuyama á Hegel staðist? Eða er túlkunin rétt
og kenning Hegels forkastanleg? Eða er túlkunin rétt, og Hegel þá réttnefndur
fyrirmyndarhugsuður hins vestræna frjálslynda lýðræðis eins og við þekkjum það
úr samtímanum?
Ein leið til að takast á við þessi erfiðu mál er að slást í för með franska heim-
spekingnum Jacques Derrida, sem helgaði vandanum um endalok sögunnar, og
um túlkun á kenningu Hegels, snaran þátt í höfundarverki sínu. Eitt merkasta
verk Derrida var mikil bók í stóru broti sem ber heitið Glas.u Bókin er í tveimur
dálkum sem hafa í raun að geyma tvo aðskilda texta: annar fjallar um Hegel
en hinn um franska leikskáldið, tugthúsliminn og hommann Jean Genet. Hvað
vakir fyrir Derrida með því að stefna þessum tveimur harla ólíku einstaldingum
saman í bók? Svarið getur til dæmis verið á þessa leið: kerfi Hegels, sem ætlað
var að vera alltumlykjandi og ná utan um allan veruleikann, þannig að allt ætti
þar sinn afmarkaða bás, felur í sér að sá einn geti orðið fullgildur borgari í ríkinu
sem er fjölskyldumaður í margræðum skilningi þess orðs. Hann þarf í fyrsta lagi
að vera karlmaður, í öðru lagi að vera kvæntur, í þriðja lagi þarf hann að eiga börn
og í fjórða lagi þarf hann sjálför að hafa alist upp í góðri borgaralegri fjölskyldu.
Þeir (eða þær - eða þau) sem ekki uppfylla öll þessi skilyrði geta ekki talist full-
orðnir menn. En þá vaknar spurningin: hvað ætlar kerfissmiðurinn Hegel að gera
við samkynhneigðan, barnlausan og allsendis ókvæntan munaðarleysingja eins og
Genet? Er hann maður eða ekki? Er hann kannski kona? Svarið við spurningunni
liggur ekki í augum uppi innan kerfisins sem þó átti að geyma svör við öllum
spurningum og, eins og áður sagði, ná utan um allt, þ.e.a.s. útiloka ekkert. (Derrida
færir raunar fyrir því ýmis rök að á forsendum kerfisins sé réttast að líta á Genet
sem plöntu, en það er önnur saga.13) Hver er niðurstaðan? I fyrsta lagi: kerfið er
hlægilegt, það fær ekki staðist á eigin forsendum og fellur til jarðar eins og sæði
Onans forðum (iMós 38:9). I öðru lagi: kerfið er hræðilegt, það útilokar raunveru-
legt, lifandi fólk, kúgar það og brýtur það undir sig. Dæmisaga Derrida um Hegel
Derrida um efnið, má finna í grein minni „Endalok sögunnar og framtíð lýðræðisins", Skimir 176
(vor 2002), s. 175-188. Sjá einnig Andrés Sigurðsson, „Um lok sögunnar", Skímir 168 (vor 1994), s.
191-201.
12 Sjá Jacques Derrida, Glas (París: Galilée 1974). Þess má geta að heiti bókarinnar vísar til glyms í
klukku eða bjöllu sem boðar feigð eða dauða.
13 Nánar tiltekið sýnir Derrida fram á það hvemig Hegel dregur hliðstæður milli kvenna og plantna
(sjá til dæmis Réttarheimspeki Hegels, §166 (viðbót)), og gerir sér jafnframt mat úr því hvílíkt
dálæti Gcnet hafði á plöntum og lýsti jafnvel samkennd sinni með þeim. Nánari umfjöllun um
þetta atriði má finna í bók minni La question de la justice chez Jacques Derrida (París: L’Harmattan
2007), kafla 10.6.