Hugur - 01.06.2008, Síða 156

154
Gunnar Harðarson
samband við pólitíska afstöðu, einkum hina tvíbentu afstöðu Sartres til marxisma
og kommúnisma, en á þessu tvennu gerði hann skarpan greinarmun á sínum
tíma þótt fræðimenn nútímans kunni að hafa allt aðra skoðun á sambandi þess-
ara stefna.2 Sartre er að mörgu leyti hinn dæmigerði vinstrisinnaði menntamaður
sem tekur afstöðu í þjóðfélagsmálum. A sínum tíma var hann mikið lesinn og á
hann hlustað ef hann kvaddi sér hljóðs, hvort heldur í viðtölum, á fundum eða
í mótmælum. „On ne met pas Voltaire en prison" („Maður stingur ekki Voltaire
í steininn") mun haft eftir De Gaulle þegar Sartre gekk hvað lengst í andstöðu
sinni við stjórnarstefnu hans. Þessi ímynd kemur einnig heim og saman við heim-
sóknir Sartres til Sovétríkjanna, Austur-Evrópulanda og Kúbu, þátttöku hans í
stríðsglæpadómstóli Russells vegna Víetnam-stríðsins og andstöðu við stefnu
Bandaríkjanna í heimsmálum o.s.frv. En hversu margir vita að Sartre tók málstað
Israels í Yom Kippur-stríðinu á sínum tíma og hlaut síðar heiðursdoktorsnafnbót
frá háskólanum í Jerúsalem? Þetta er nefnt hér einkum til ábendingar um að
skoða þurfi hlutina í réttu samhengi og gæta að tímaskekkjum. Hugmyndir þær
sem Sartre setti fram í Hvað eru bðkmenntir? ætti ekki, eða ekki eingöngu, að lesa
út frá skyldum hugmyndum sem hann setti fram á seinni hluta ferils síns, t.d. í
Questions de méthode (Spurningar um aðferð) og Critique de la raison dialectique
(Gagnrýni díalektískrar skynsemí). Þá ríktu aðrar aðstæður í heiminum og ef miðað
er við heimspeki Sartres sjálfs eru allar skoðanir og allt val aðstæðubundin. Þegar
við nálgumst hugmyndirnar sem setja mark sitt á Hvað eru bókmenntir? og sjáum
hugtökin frelsi, afstaða og athöfh þurfum við því að horfa aftur fyrir þann tíma
sem bókin er skrifuð á, við þurfum að minnsta kosti líka að lesa hana í ljósi at-
burða heimsstyrjaldarinnar síðari, þegar siðferðileg afstaða var jafnframt póHtísk
afstaða og hugtökin frelsi og ófrelsi, afstaða og afstöðuleysi, tilvistarmöguleikar
og vai, voru áþreifanlegur raunveruleiki en ekki bara heimspekileg hugtök. Því
verður varla neitað að þetta hafi líka gilt um Sartre sjálfan, a.m.k. þegar hann sat
innilokaður sem stríðsfangi í þýskum fangabúðum 1940-1941, seinast þeim sem
báru nafnið Stalag 12 D.
* * *
Greinaflokkurinn Hvað eru bókmenntir? birtist fyrst í tímaritinu Les Temps Mod-
ernes og kom síðan út í bókarformi árið 1948 sem annað bindi í ritgerðasafni Sar-
tres, Situations. Þá voru aðeins liðin þrjú ár frá lokum heimsstyrjaldarinnar síðari.
Styrjöldin hafði markað djúp spor; innrás Þjóðverja, ósigur Frakka, hernám Parísar
og skipting landsins; annars vegar Vichy-stjórnin og samstarfsmenn nasista, hins
vegar andspyrnuhreyfingin, þar sem kommúnistar urðu atkvæðamiklir, einkum
þó eftir að griðasáttmáli Hitlers og Stalíns varð að engu með innrás Þjóðverja í
Sovétríkin; og loks innrás Bandamanna og frelsun Frakklands, allt þetta var enn í
fersku minni, jafnvel þótt horft væri til framtíðar. En hún virtist ekki sérstaklega
björt heldur. Þar kom til vitneskjan um útrýmingarbúðir nasista, samkomulag
stórveldanna um skiptingu Evrópu á ráðstefnunni í Jalta, kjarnorkusprengjurnar í
2 Sjá t.d. Richard Pipes, Kommúnisminn, þýð. Jakob F. Ásgeirsson og Margrét Gunnarsdóttir,
Reykjavík, 2005.