Hugur - 01.06.2008, Side 157

Skrifaðfyrir bókahilluna?
155
Hiroshima og Nagasaki og kalda stríðið sem var í uppsiglingu. Hafa verður í huga
að kommúnistar urðu mjög sterkt pólitískt afl í Frakklandi, þeir áttu ítök í nánast
allri verkalýðshreyfingunni og kommúnistaflokkurinn franski (PCF) náði allt að
fjórðungs fylgi í kosningum þegar mest var. Og franskir kommúnistar höfðu alla
tíð náin tengsl við sovéska kommúnista. Italskir kommúnistar, svo dæmi sé tekið,
voru mjög nánir bandamenn Sovétmanna framan af, en snerust upp úr 1970 á
sveif með hugmyndinni um evrókommúnisma og enduðu á því að rjúfa tengslin
við Moskvu árið 1979, en það gerði franski kommúnistaflokkurinn aldrei. Komm-
únistar úr röðum franskra andspyrnumanna sáu fyrir sér beina leið frá andspyrnu
til þjóðfélagsbyltingar og meðal menntamanna voru kommúnistar áhrifamiklir
enda mátti nánast heita fastur hður í ferli franskra menntamanna á þessum árum
að ganga í flokkinn og segja sig svo úr honum nokkru seinna, annað hvort vegna
innri ágreinings eða ytri atburða, svo sem innrásarinnar í Ungverjaland 1956 eða
í Tékkóslóvakíu 1968. Auk kommúnisma settu nokkrar aðrar stefnur mark sitt á
franskt menntalíf: þar má telja súrrealismann, hreyfingu hins sjálfsprottna ímynd-
unarafls, sem André Breton stýrði með harðri hendi í krafti kennisetninga, en
frammámenn í súrrealistahreyfingunni snerust reyndar til kommúnisma; má þar
nefna skáldin Paul Eluard og Aragon; þjóðernissinnaða rithöfunda sem höfðu að
minnsta kosti á yfirborðinu tekið þátt í andspyrnuhreyfingunni, höfundar eins og
André Malraux sem hallir voru undir De Gaulle; kristilega rithöfunda og heim-
spekinga á borð við Paul Ricœur og loks existensíalismann, eða tilvistarstefnuna,
sem Sartre, Camus og Simone de Beauvoir voru helstu upphafsmenn að og fiill-
trúar fyrir. Meðal þeirra stefna og strauma sem segja má að hafi varla borið sitt
barr eftir heimsstyrjöldina má annars vegar nefna þjóðernissinnaða öfgamenn og
samstarfsmenn nasista, en nokkrir rithöfundar úr þeirra hópi voru slegnir af í lok
stríðsins; og hins vegar bjartsýnir húmanistar sem höfðu haft trú á manneðlinu
áður en styrjöldin lagði heimsmynd þeirra í rúst.
Þetta er sá bakgrunnur sem hafa verður í huga ef við ætlum að velta fyrir okkur
hugmyndum Sartres um frelsi og afstöðubókmenntir. Sartre var á þessum tíma
orðinn vel þekktur menntamaður og fjölhæfur rithöfundur sem var jafnvígur á
heimspekirit, skáldsögur, smásögur, leikrit, bókmenntagagnrýni, og blaða- og
tímaritsgreinar. Hlutverk rithöfundarins var að hans dómi að bera samtímanum
vitni, greina hann, skilja hann og túlka og jafnframt breyta honum. Þessi áhersla
á samtímann og aðstæðurnar og trúin á að menntamenn og rithöfimdar gætu haft
og ættu að hafa bein pólitísk áhrif með skrifum sínum var enn viðtekin á þessum
tíma. Sartre gengur að þessari hugmynd vísri þegar hann greinir eðli og hlutverk
bókmennta og rithöfunda og hún er kannski sú sjálfgefna forsenda sem á ekki
lengur við af ýmsum orsökum, enda eru rithöfundar ekki lengur það mótandi
þjóðfélagsafl sem þeir töldu sig vera fram eftir tuttugustu öldinni. Nú virðast þeir
nær því að vera orðnir skemmtikraftar og komnir í sömu stöðu og leikarar þeir
sem Einar Skúlason orti um þegar honum þótti Sveinn Danakonungur fulsa við
fornum miði íslensks skáldskapar: