Tímarit Máls og menningar - 01.09.1985, Qupperneq 104

Tímarit Máls og menningar
Auðvitað hefur verið erfitt verk að skrifa eiginlega norræna goðafræði á
Islandi á öndverðri 13. öld, og reyndar ekki aðeins erfitt heldur einnig
varasamt, því slíkt rit hlaut að verða á mörkum trúvillunnar nema öll aðgát
væri höfð. En það er hins vegar ekkert víst að auðvelt hafi verið að skrifa
slíka goðafræði 100 eða 200 árum fyrr, einfaldlega vegna þess að margt
bendir til að viðfangsefnið hafi eiginlega ekki verið til! Þetta skal skýrt
nánar.
Sú goðafræði sem Snorri segir okkur og flestir hafa etið eftir honum
gerir ráð fyrir samræmdum trúarbrögðum heiðinna manna. Hún sýnir
okkur stigveldi í goðheimum þar sem einn ásinn er æðstur, síðan breikkar
pýramídinn niður og neðst eru fjölmörg goð sem aðeins eru nefnd á nafn.
Hún segir okkur sköpunarsögu sem er að sönnu snjöll, en þó greinilega
brædd saman úr fleiri en einni heimild. Þannig greinir Völuspártextinn
sem Snorri vitnar til frá sköpun í tóminu (SnE bls. 18) — en stangast á við
Konungsbókartexta Völuspár og raunar Hauksbókartexta einnig. En svo
fylgir Snorri Völuspá „sinni“ ekki lengra heldur notar hugmynd Vaf-
þrúðnismála um að jörðin hafi verið sköpuð úr holdi Ymis (SnE bls. 22)
þar sem venjulegur texti Völuspár talar um að Burssynir hafi lyft jörðinni
úr sæ („áðr Burs synir — bjöðum um yppðu“, Vsp. 4. er.). A undan
sköpun jarðar er svo brædd inn í þriðja hugmyndin, nefnilega að kviknun
jötnanna hafi orðið við átök eða árekstur andstæðra afla, kuldans úr
norðri og hitans úr suðri. Þetta virðist allt ganga býsna illa upp, en ef við
gerum ráð fyrir að Snorri sé að vinna úr sundurleitum og ósamkvæmum
heimildum og bræða þær saman — með hliðsjón af þeim trúarbrögðum
sem hann þekkti, kristninni, þá fellur allt í ljúfa löð. Ef athugaðar eru
eiginlegar samtíðarheimildir um trúarbrögðin, þ.e. vísur og vísubrot sem
varðveitt eru frá heiðinni tíð komumst við auðveldlega að sömu niður-
stöðu. Norræn heiðni átti áreiðanlega ekki margt skylt við „kerfuð
trúarbrögð". Með því er vitanlega ekki sagt að menn hafi ekki á tilteknum
svæðum komið sér saman, tignað sömu guði, fært þeim fórnir á sameigin-
legum blótum. En hinu er haldið óhikað fram að goðadýrkun í einu héraði
segi ekki nauðsynlega neitt um dýrkun í næstu sveitum. Hér geta menn þá
t.d. velt fyrir sér frásögnum Snorra um einherja í Valhöll og staðhæfingu
hans um að þangað fari vopndauðir menn einir og borið saman við
arfsögnina í Eyrbyggju um Þórsnesinga, sem dóu í Helgafell, ellegar
kvæði Egils, sem senda óvini hans vopndauða hiklaust til Heljar en syni
hans sóttdauða og drukknaða beint á fund Oðins. Hugsanlega var tæki-
færissinninn Helgi magri alls ekki einn um að heita á Krist og Þór á víxl.
Þegar rætt er um goðafræðina er freistandi að velta aðeins fyrir sér
366