Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Síða 96

VILHJÁLMUR ÁRNASON
manna. Hún er það ástand mannsins að vera bundinn hlutlægum skilyrðum
sem skerða frelsi hans og sköpunarmátt: „gerðir hans standa andspænis
honum sjálfum sem framandi afl, er undirokar hann í stað þess að hann
drottni yfir því. [... Fjélagslegt atferli staðnar og afurðir okkar festast í sessi
gagnvart okkur sem hlutrænt vald. Þær losna undan yfirráðum okkar, ganga
þvert á væntingar okkar og gera áætlanir okkar að engu“ (ÞH, 30-31).
Vinnan tekur á sig þessa mynd firringar í hagkerfi sem byggir á því að
framleiðslutækin eru í einkaeign. Sú staðreynd að ffamleiðslutækin eru í eigu
fárra, kapítalistanna, leiðir til þess að verkamaðurinn (öreiginn í þeim
skilningi að hann á ekki framleiðslutækin) verður að selja vinnuafl sitt
öðrum. Afurðir vinnu hans eru eign annars og afdrif þeirra lúta lögmálum
markaðarins sem einnig fer að stjórna lífi hans sjálfs. Hann verður því afurð
afurðar sinnar, þræll þess hlutveruleika sem hann á sjálfur þátt í að skapa.
Verkamenn ráða heldur engu um tilhögun vinnunnar — þeir hirða bara
launin. Launin eru þó ekki nema hluti þess arðs sem hann hefur skapað með
vinnu sinni. Hinn hlutann, gildisaukann, fær kapítalistinn og arðrænir
þannig verkamanninn. Firring og arðrán haldast því í hendur.
En til þess að gera grein fyrir kenningu Marx um firringuna er nauðsynlegt
að huga betur að heimspekilegum skilningi hans á manneskjunni.7 Þótt
Marx hafni þeirri hughyggju sem fjallar um vitundina líkt og hún væri
sjálfstætt afl gagnvart félagslegum veruleika, þá gengst hann ekki inn á þá
efnishyggju sem gerir manninn að óvirkri afurð efnislegra aðstæðna. Segja
má að í kenningu sinni varðveiti Marx hinn skapandi þátt sem hughyggjan
hafði boðað en njörvi hann niður við efnislegar aðstæður: „Mennirnir skapa
sjálfir sögu sína, en þeir skapa hana ekki að vild sinni, ekki við skilyrði sem
þeir hafa sjálfir valið, heldur við skilyrði sem þeir hitta fyrir sér, þeim eru
fengin, þeir hljóta í arf.“8 I sögulegri efnishyggju er stöðug víxlverkun
(díalektík) sköpunar og skilyrða: „Aðstæðurnar smíða sem sé manninn engu
síður en hann aðstæðurnar", skrifa Marx og Engels í Þýsku hugmyndafrœð-
inni (s. 38).
Það er því afar mikilvægt í kenningu Marx að menn eru skapandi vitund-
arverur; andstætt dýrunum er eðlisávísun þeirra meðvituð. Þessa meðvitund
er þó rangt að einangra frá lífsstarfsemi og lífskilyrðum mannsins. Sam-
kvæmt Marx er vinnan hin eiginlega lífsstarfsemi mannsins. í henni um-
breyta menn efnislegum veruleika til þess að sinna þörfum sínum. Þetta gera
dýrin líka, en þó er afgerandi munur á: „Það sem greinir hinn versta arkitekt
frá hinni snjöllustu býflugu er að arkitektinn reisir byggingu sína fyrst í
ímynduninni áður en að hann byggir hana í raunveruleikanum. [...] Hann
breytir ekki einungis formi efnisins sem hann vinnur með, heldur gerir hann
sinn eigin tilgang að veruleika .. .“9 Þessi hugmynd Marx um eðli mannsins
86
TMM 1997:1