Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Blaðsíða 110

PÉTUR PALLADÍUS
siðskiptanna losi á siðferðisgrundvöll í samfélaginu og nýja kirkjan átti fullt
í fangi við að öðlast tiltrú almennings, hvað þá að aga lýðinn.
Meðal annars er í handbókinni fjallað um útför og greffrun. Lútersmenn
höfnuðu sálumessunni sem katólskir sungu til að lina þjáningar hins látna í
hreinsunareldinum. Hann sefur einfaldlega í gröf sinni til dómsdags, og er
tilgangur útfararinnar því ekki lengur að hjálpa hinum látna fram á veg
heldur að áminna lifendur og koma þeim til að íhuga eigin dauða og þann
nauðsynlega undirbúning fýrir andlát og dóminn mesta sem einn saman
felst í guðsótta og frómu líferni.
Leiðbeiningum handbókarinnar um útförina fylgja sex líkræður eftir
Pétur biskup í þýðingu Marteins, „predikanir sem mann má hafa nær lík eru
grafm“. Þetta eru vísast einskonar formálar, jafnvel kennsludæmi, sem ætlast
er til að prestar noti eftir hentugleikum eða hafi til að semja eftir. Líkræður
voru að jafnaði ekki fluttar í katólskum sið og eru ræður Péturs því nýmæli
í íslenskum bókmenntum.
Ekki er kunnugt um áhrif líkræðnanna í handbók Marteins, hvort þær
voru notaðar eða hvernig. Líkræður urðu ekki almennar á íslandi fýrr en á
19. öld, ekki fluttar nema um væri beðið og borgað fýrir, og því fýrst og fremst
yfir heldrimönnum og ríkisbændum.
Þessar ræður Palladíusar hafa ekki fundist á dönsku, hvernig sem á því
stendur, og því ekki gerlegt að bera þýðingu Marteins við frumtexta eða meta
þátt Marteins í textanum.
Ræðurnar bera glögg lútersk einkenni og byggjast á skily r ð islítill i virðingu
fyrir einu sönnu guðsorði og útleggingum meistaranna, eru raunar byggðar
upp með því einkum að skeyta saman textum úr ritningunni og öðrum
helstu ritum kristninnar. Tilgangurinn er ekki að koma á framfæri eigin
hugsun eða hugmyndum heldur felst færleikurinn í vali og uppröðun; texti
byggður á öðrum textum einsog menn kannast við úr ýmsum bókmennta-
kenningum nær okkur í tíma. Síðari meistarar lúterskrar predikunar byggja
á þessum grunni þótt þeir hleypi fákum sínum á víðari völl en Pétur og
Marteinn; sá sem hefur gluggað í Vídalínspostillu sér hér kímið. Að efni til
verður manni hugsað til Hallgríms Péturssonar, rétt einsog séra Sigurjóni
Einarssyni í ágætri grein sinni um þessar ræður. Andspænis dauðanum eru
allir jafnir: Hvenær sem kallið kemur / kaupir sig enginn frí.
Hver predikun hefur sína fýrirsögn „eftir þeim hætti sem sá var sem dáinn
er“. Hin fyrsta hæfir útför kennimanns, skal höfð „yfir nokkurum lærðum“,
þá er predikun „yfir þeim sem haft hafa nokkura valdsstjórn“, síðan „yfir
nokkrum fullaldra manni“. Ein predikunin skal höfð „yfir nokkurri kvinnu
sem deyr af barnsæng“ og aðra „má predika yfir barni“. Hér er prentuð hin
fjórða í röðinni, sú „sem mann má predika yfir hverjum sem vill“, það er að
100
TMM 1997:1