Tímarit Máls og menningar - 01.03.1997, Síða 122

RITDÓMAR
nítjándu öld (greinargott yfirlit um
bresku ferðabækurnar er að finna í rit-
gerð eftir Gary Aho í vorhefti Skírnis
1993, „Með ísland á heilanum", í þýð-
ingu Jóns Karls Helgasonar). Líkt og öðr-
um ferðabókmenntum hefur þessum
bókum lítt verið sinnt hérlendis eftir að
tímar skáldsögunnar runnu upp þrátt
fyrir ótvíræð tengsl þessara frásagnar-
forma; einna helst að ferðalangar hiti sér
tevatn í draumaheimi Gyrðis Elíassonar.
Bresku ferðabækurnar varpa skemmti-
legu ljósi á þá þjóð sem hér bjó, landið
sjálft og ekki síst þær rómantísku hug-
myndir sem ferðalangarnir höfðu gert
sér um það við arinelda á kyrrum vetrar-
kvöldum. Sameiginlegan áttu þeir
brennandi áhuga á landi og þjóð, ísland
var í þeirra augum jarðfræðileg og bók-
menntaleg tilraunastofa. Margir urðu
fyrir vonbrigðum en flestar sögur þeirra
eru engu að síður ómetanlegar heimildir
um ísland nítjándu aldarinnar, hvort
sem vísindamenn eða skáld héldu á
penna.
íslandsförin lýsir ferð ungs aðals-
manns og skálds til íslands eftir miðja
síðustu öld (sennilega árið 1871). Hann
heldur ferðadagbók sem geymir í senn
lýsingar á því sem fyrir augu ber og per-
sónulega tjáningu. Leið hans liggur frá
London til Edinborgar, þaðan með póst-
skipinu Díönu til Færeyja uns ísland rís
upp úr sænum með sín nöktu fjöll á
endimörkum veraldarinnar. Lesendur
þurfa ekki að vera vel heima í gömlum
ferðarollum til að njóta sögunnar, þótt
auðvitað spilli það ekki fyrir. Þótt byggt
sé á dagbókarforminu er hér fýrst og
síðast um skáldsögu að ræða eða öllu
heldur farsælan samruna tveggja forma:
eitt form er tekið fram yfir annað án þess
að hinu sé varpað fyrir róða, sagan geng-
ur til móts við kröfuna um einhvers kon-
ar afhjúpun í sögulok sem varpar nýju
ljósi á frásögnina í heild sinni og veldur
því að hún verður ekki lesin með sömu
formerkjum oftar en einu sinni. íslands-
förin undirstrikar þá staðreynd að
skáldsagan er í eðli sínu margþætt fýrir-
bæri sem einkennist af samruna forma,
sambræðslu eða tilfærslu þar sem til
grundvallar liggur sýnin á líf mannsins
sem þrautagöngu eða freistingu, hreyf-
ingu ffá sakleysi til manndóms, frá fá-
fræði til þekkingar sem gjarnan er dýru
verði keypt. í sögunni eimir eftir af hug-
blæ hinna miklu ferðabóka Eggerts og
Sveins, manna sem ferðuðust um
„ónumið“ land í vísindalegu tilliti og
komu auga á skipulag sem áður hafði
ekki verið fýrir hendi, skráðu niður jafn-
óðum og þeir sáu. Engu að síður er hin
óljósa sjálfsvera í forgrunni, svo virðist
sem þokan sem umlék Heklutind þegar
Eggert og Bjarni gengu á fjallið hafi tekið
sér bólstað í sálartetri söguhetjunnar,
ósýnileg öfl sem erfitt er að koma nöfn-
um yfir takast á, jarðeldarnir loga innra
með manninum sjálfum. Lýst er ferð til
Sögueyjarinnar en það er þó ekki sú ferð
sem gerir söguna athyglisverða heldur
„eitthvað annað“ sem kenna má við sál-
ræna dýpt eða stílbrögð, beyg sem magnast
eftir því sem söguhetjan fetar sig lengra inn
í landið uns „miðju“ þess er náð.
Með dagbókarritara í för eru vinur
hans og vísindamaðurinn Cameron og
íslenski fýlgdarmaðurinn Jón Hólm, sem
er hinn „erkitýpíski“ íslendingur, maður
sem annaðhvort verður ekJd neitt eða
eitthvað mikið, athafhaskáldið sem talar
viðstöðulaust um fsland. Þeir eru sam-
ferðamenn en um leið eru ferðir þeirra
eins ólíkar og hugsast getur; þeir eru hver
í sinni ferð, fulltrúar ólíkra hefða. Vís-
indamaðurinn sækir heim land náttúru-
undranna, skoðar fugla, skráir niður-
stöður og teiknar. Með sextant sinn að
vopni ferðast hann um land jarðfræð-
innar líkt og Sveinn forðum. fslending-
urinn er staddur í æsilegri ástarsögu en
dagbókarritari leitar að uppruna ís-
lenskrar móður sinnar sem faðir hans
kynntist á ferð sinni um landið þrjátíu
árum fyrr. Saga foreldra hans er hjúpuð
leyndardómi sem skýrist ekki fýrr en á
síðustu blaðsíðunum. Fortíð hans er
112
TMM 1997:1